Strona ofertowa Wydawnictw Edukacyjnych WIKING
Jesteś
gościem portalu
Strona główna portalu
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=621
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=440
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=110
http://www.wiking.com.pl/index.php?site=testy_gim_historia_roz_1
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=348
http://www.wiking.edu.pl/sitemap.php
Powrót do poprzedniej stronyWersja do wydruku

SŁOWNIK terminów literackich

A|B|C|D|E|F|G|H|I|J|K|L|M|N|O|P|R|S|ś|T|U|V|W|Z|Ż

pamiętnikpowieść
parabolapowtórzenie
paradokspozytywizm
paralelizmprąd literacki
parodiaproces historycznoliteracki
periodyzacja literatury                    program literacki
personifikacjaprolog
peryfrazaproza
pieśńprzedmowa
Pismo Święteprzekład
podanieprzenośnia
podgatunekprzerzutnia
podmiot lirycznyprzestrzeń
podmiot literackiprzypowieść
poetykaprzysłowie
poezjapsalm
porównaniepublicystyka
porównanie homeryckiepuenta
postać literackapytanie retoryczne

pamiętnik – relacja o zdarzeniach z przeszłości, których autor był uczestnikiem bądź świadkiem. Autor pamiętnika opowiada o zdarzeniach, które już miały miejsce, komentując je w momencie pisania. Przykładem mogą być Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Nie jest to zapis intymny, jak pisany na bieżąco dziennik.

parabola – opowieść o treści moralno-dydaktycznej, która oprócz dosłownie przekazywanej treści, ilustruje ogólne prawdy dotyczące ludzkiego losu. Inna nazwa to przypowieść. Zbiór przypowieści znajduje się w Biblii, np. przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, przypowieść o synu marnotrawnym. Zobacz: bajka, literatura dydaktyczna, alegoria.

paradoks – błyskotliwe i zaskakujące sformułowanie, którego treść, choć jest niezgodna z powszechnymi przekonaniami, jest zadziwiająco prawdziwa, np. Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć (Stanisław Jerzy Lec).

paralelizm – zobacz: powtórzenie.

parodia – utwór nawiązujący do określonego wzorca w celu ośmieszenia go. Najbardziej wyrazista odmiana stylizacji, czyli odwzorowywania innego stylu wypowiedzi. W Polsce znanym parodystą był Ignacy Krasicki, który napisał m.in. Monachomachię czyli parodię poematu heroicznego (eposu bohaterskiego). Zobacz: groteska, komizm.

periodyzacja literatury – podział procesu rozwojowego literatury na epoki literackie. Zobacz: historia literatury.

personifikacja – nadanie zjawiskom natury, zwierzętom, roślinom, pojęciom cech ludzkich, np. wiatr z obłoków warkocz plecie (Edward Stachura Prefacja) albo dopóki nam Ziemia toczy się, zdumiona obrotem spraw (Bułat Okudżawa Modlitwa). Często również, np. ojczyzna, wolność, sprawiedliwość przedstawione są jako postacie kobiece. Inna nazwa to uosobienie. Zobacz: alegoria, animizacja.

peryfraza – zastąpienie nazwy zjawiska rozbudowanym opisem, np. syrena – kobieta ryba, słońce – ognista tarcza, woda – szklana tafla. Często peryfraza ma znaczenie przenośne (metaforyczne). Inna nazwa to omówienie. Zobacz: metafora, figury retoryczne.

pieśń – najstarszy gatunek poezji lirycznej (liryka), u swych początków związany z muzyką. Jej typowe cechy to jednakowa liczba sylab w wersach, budowa stroficzna (strofa), refreny, powtórzenia i obecność średniówki. Tematyka pieśni związana była z okolicznościami, jakim towarzyszyły (biesiadne, miłosne, żałobne, pochwalne itp.). Przykładem może być cykl Pieśni Jana Kochanowskiego o różnej tematyce.

Pismo Święte – zobacz: Biblia.

podanie – tradycyjna opowieść ludowa przekazywana ustnie. Dotyczy legendarnych, często fikcyjnych (wymyślonych), postaci, zdarzeń, miejsc, zawiera elementy fantastyki (pojawiają się duchy, zjawy, postacie nierealne) i przez to zbliża się do baśnimitu. Zobacz: legenda.

podgatunek – zobacz: odmiana gatunkowa.

podmiot liryczny – fikcyjna (wymyślona przez poetę) osoba wyrażająca swoje przeżycia w wierszu, tzw. "ja" liryczne, stanowiące centrum świata przedstawionego utworu lirycznego, zawsze umiejscowione w jakiejś sytuacji lirycznej, np. Ja wiem, że Ty wszystko możesz, ja wierzę w twą moc i gest (Bułat Okudżawa Modlitwa, podmiot liryczny zwraca się do Boga). "My" liryczne to podmiot zbiorowy, np. Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? (Jan Kochanowski Czego chcesz od nas Panie?). Zobacz: podmiot literacki, liryka.

podmiot literacki – fikcyjna (wymyślona przez autora) osoba mówiąca w dziele literackim (poetyckim i prozatorskim), której wypowiedź może stanowić cały tekst. Swoimi wypowiedziami charakteryzuje i opisuje świat przedstawiony. W liryce jest to podmiot liryczny, w epice narrator.

poetyka – jeden z podstawowych działów teorii literatury. Obejmuje ogólne zasady dotyczące budowy dzieła literackiego, opisuje jego właściwości: językowe (styl, środki artystyczne itp.) oraz gatunkowe (kompozycja, struktura dzieła literackiego itp.). Często termin ten używany jako nazwa nauki o poezji, w przeciwieństwie do prozaiki, czyli nauki o prozie.

poezja – pojęcie oznaczające tradycyjnie wszelkie gatunki literackie pisane wierszem, choć obejmuje także prozatorskie utwory liryczne, czyli tzw. prozę poetycką (utwory pisane prozą, o refleksyjnej tematyce i konstrukcji nasyconej środkami poetyckimi, np. metaforami). Pierwotnie związana była z muzyką. Jest przeciwieństwem prozy i synonimem liryki.

porównanie – figura polegająca na zestawieniu dwóch wyrazów, porównywanego i porównującego, połączonych wyrazami: jak, jako, jak gdyby, niby, niczym, na kształt, podobnie do, np. szybki jak błyskawica, zwinny niby sarna, silny niczym niedźwiedź, czerwony jak ogień. Często w poezji ma znaczenie przenośne (metaforyczne), ma na celu uwydatnić jakieś cechy opisywanego zjawiska. Zobacz: porównanie homeryckie, figury retoryczne.

porównanie homeryckie – figura polegająca na zestawieniu wyrazu porównywanego z członem porównującym, który tworzy samodzielny opis. Nazwa wzięła się od imienia twórcy tego typu figury – Homera.

I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną –
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony –
Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał
Pod trojańskimi murami, unosząc rącze kolana.

(Homer Iliada, fragm. Pojedynek)

Zobacz: porównanie, figury retoryczne.

postać literacka – stworzona przez autora osoba występująca w utworze literackim. Na jej wizerunek (opis) składają się cechy, działania, myśli, wypowiedzi. Może być charakteryzowana (charakterystyka) bezpośrednio przez narratora bądź pośrednio przez swoje czyny i działania. W zależności od roli jaką odgrywają w utworze, można wyróżnić postacie: pierwszoplanowe (główne), drugoplanowe (biorące udział w wątkach pobocznych) i epizodyczne (pojawiające się jednorazowo). Zobacz: podmiot literacki, podmiot liryczny, bohater.

powieść – od XVIII wieku podstawowy gatunek epicki. Obszerna w formie, o charakterze narracyjnym (narrator opowiada o wydarzeniach), z rozbudowaną fabułą (akcja ma wiele wątków) i z wyraziście zarysowanymi postaciami. Odmiany gatunkowe powieści są najczęściej związane z jej tematem: w powieści autobiograficznej bohaterem jest literacko przetworzona osoba autora (bliska pamiętnikowi, ale zawiera elementy fikcji literackiej); w historycznej świat przedstawiony umieszczony jest w przeszłości wobec świata współczesnego autorowi (przestrzegana jest prawda historyczna, ale mogą pojawić się postacie fikcyjne (wymyślone), np. Krzyżacy Henryka Sienkiewicza); w podróżniczo-przygodowej ośrodkiem fabuły są dalekie podróże (W osiemdziesiąt dni dookoła świata Juliusa Verne'a); powieść fantastyczna zawiera elementy fantastyki (Władca Pierścieni Tolkiena); poetycka, charakterystyczna dla epoki romantyzmu, łączy w sobie elementy epickie i liryczne (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza). Zobacz: epika, liryka.

powtórzenie – kilkakrotne pojawienia się w utworze tego samego elementu wypowiedzi, może to być zarówno głoska, która tworzy rym, wyraz, całe zdanie, jak i motyw, temat, postać. Inna nazwa to paralelizm. W poniższym przykładzie obok paralelizmu opartego na rymie, występuje także paralelizm składniowy, czyli powtórzenie całej konstrukcji zdaniowej.

Człowiek człowiekowi wilkiem!
Człowiek człowiekowi strykiem!
Lecz ty nie daj się zgnębić!
Lecz ty nie daj się spętlić!

(Edward Stachura Człowiek człowiekowi...)

Zobacz: figury retoryczne.

pozytywizm – okres w literaturze polskiej między epoką romantyzmuMłodej Polski, uformowany po 1864 roku, trwający do roku 1890. Zobacz: epoka literacka.

prąd literacki – zobacz: kierunek literacki.

proces historycznoliteracki – przeobrażenia, jakim podlegają literatura, kultura, język i inne składniki życia społeczno-kulturalnego w czasie historycznym. Szczegółowo procesem przemian literackich zajmuje się historia literatury.

program literacki – wspólne cele sformułowane przez przedstawicieli prądu literackiego, grupy literackiej bądź jednego pisarza, ogłoszone w manifeście literackim.

prolog – wstępna część utworu literackiego. Zawiera informacje na temat wydarzeń poprzedzających właściwą fabułę, ważne dla zrozumienia treści całego dzieła. Prolog jest np. częścią tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach. Zobacz: epilog.

proza – mowa pozbawiona rymów, podziału na wersystrofy, przeciwieństwo wiersza. Prozą pisane są utwory narracyjne (narracja), czyli takie, w których świat przedstawiony prezentowany jest przez narratora, np. powieść, opowiadanie, nowela. Zobacz: poezja.

przedmowa – wypowiedź autora lub wydawcy, która poprzedza główny tekst dzieła, informuje o jego przeznaczeniu, okolicznościach powstania itp. Taki sam tekst omawiający treść na końcu książki to posłowie. Inna nazwa to wstęp. Zobacz: epilog, prolog.

przekład – czynność polegająca na sformułowaniu w danym języku wypowiedzi, która powstała wcześniej w innym języku, przełożenie, przetłumaczenie jej na inny język. Tę samą nazwę nosi efekt pracy tłumacza, czyli przetłumaczony tekst, np. powieść napisana po polsku przetłumaczona na angielski.

przenośnia – zobacz: metafora.

przerzutnia – figura polegająca na przeniesieniu części zdania, wyrazu lub grupy wyrazów połączonych znaczeniowo do następnego wersu lub kolejnej strofy. Rozbicie sensu zdania na dwie części, co uwydatnia (podkreśla) przerzucony fragment.

(...) Róść ja dopóty będę, dopóki na schody
Kapitolu z westalką cichą kapłan kroczy.

   (Horacy Exegi monumentum aere perennius)

Zobacz: figury retoryczne.

przestrzeń – stały element kompozycji dzieła literackiego wchodzący, obok czasu, w skład świata przedstawionego w utworze literackim. Służy przedstawieniu tła wydarzeń. Zobacz: struktura dzieła literackiego.

przypowieść – zobacz: parabola.

przysłowie – krótkie, treściwe zdanie nieznanego autorstwa, często ludowego pochodzenia (związane z wsią). Ma postać pouczenia, często posługuje się przenośnią, tzn. ma znaczenie wyrażone wprost oraz drugie ukryte, bardziej ogólne, sformułowane jako pouczenie, np. Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść (im więcej osób angażuje się w jakieś przedsięwzięcie, tym mniejsze są szanse na jego realizację), Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz (sam jesteś odpowiedzialny za swoje czyny). Zobacz: maksyma, sentencja, złota myśl.

psalm – uroczysta pieśń o tematyce religijnej i poetyckiej treści (Psalm 8 Czesława Miłosza), rodzaj śpiewanej modlitwy. Zbiór psalmów to psałterz, np. Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego. W Biblii występuje Księga Psalmów, która zawiera 150 takich utworów, wśród nich sławiące Boga, dziękczynne, patriotyczne, żałobne, pokutne. Zobacz: hymn, liryka.

publicystyka – artykuły i komentarze dotyczące bieżących wydarzeń i problemów ogłaszane w mediach, czyli prasie, radiu i telewizji. Jedna z podstawowych form działalności dziennikarskiej. Zobacz: artykuł, reportaż, esej, czasopismo literackie, recenzja, wywiad.

puenta – (oryginalna pisownia pointa) wyraziste zakończenie utworu niespodziewaną myślą, często także dowcipem. Trafne i celne lub zaskakujące podsumowanie tekstu, jak w zakończeniu Ferdydurke Witolda Gombrowicza: Koniec i bomba, kto czytał ten trąba!

pytanie retoryczne – pytanie, na które nadawca nie oczekuje odpowiedzi (często sam na nie odpowiada), ma ono charakter oznajmujący. Forma pytania użyta jest nie w celu wyrażenia wątpliwości, ale po to, aby zwrócić uwagę słuchaczy, podkreślić jakiś fakt.

Czemuż ty się, zła godzino,
z niepotrzebnym mieszasz lękiem?
Jesteś – a więc musisz minąć.
Miniesz – a więc to jest piękne.

(Wisława Szymborska Nic dwa razy)

Zobacz: figury retoryczne.

powrót do początku strony

Geografia | Język Polski | Historia | Przyroda | Biologia