ZLODOWACENIA w Polsce
ZASIĘGI ZLODOWCEŃ
OSADY I FORMY POLODOWCOWE
na Niżu Polskim
w Tatrach i Karkonoszach
w strefie peryglacjalnej (na przedpolu lodowca)
MAPA RZEŹBY TERENU
MAPA UTWORÓW CZWARTORZĘDOWYCH
__________
;){kind=link}
;){kind=link}
Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu – około 1,87 mln lat temu – nastąpiły głębokie i gwałtowne zmiany klimatyczne o zasięgu globalnym. Duże opady śniegu i ujemne temperatury powietrza na znacznych obszarach Ziemi przyczyniły się do powstania olbrzymich lądolodów. W ten sposób zapoczątkowana została epoka lodowcowa zwana plejstocenem (patrz też rozdział Geologiczne dzieje Ziemi).
Głównym ośrodkiem zlodowacenia w Europie była Skandynawia. W wyniku rytmicznych zmian klimatu – po fali zimna następowało ocieplenie – lądolód kilkakrotnie rozprzestrzeniał się na znaczne obszary naszego kontynentu (maksymalnie zajął obszar około 5 mln km2), po czym w okresach cieplejszych wycofywał się (topniał).
Wkraczanie – transgresja – lądolodu na dany obszar w okresach chłodnych określana jest jako glacjał (zlodowacenie). Natomiast wycofywanie się – recesja – czaszy lodowej z danego terenu to interglacjał.
Podczas glacjałów zdarzały się mniejsze, oscylacyjne ruchy lądolodu, które nie wiązały się jednak z pełnym ustąpieniem lodowca. Były to stadiały lub fazy (okresy narastania lądolodu) oraz interstadiały (okresy cofania się lądolodu).
Glacjologowie uważają, że na obszar Polski lądolód skandynawski nasuwał się czterokrotnie, czyli mieliśmy 4 glacjały. Przyjmuje się także, że holocen – okres, w którym obecnie żyjemy - jest interglacjałem, a po nim nastąpi ponownie zlodowacenie.
Kiedy obszar Polski w mniejszym lub większym stopniu pokrywała czasza lodowca skandynawskiego, w wysokich górach (Tatrach i Karkonoszach) rozwijały się lokalne lodowce górskie.
__________
Zasięgi zlodowaceń na terenie Polski
Szczegółowe dane dotyczące poszczególnych zlodowaceń znajdują się w tabeli: Plejstocen – zlodowacenia skandynawskie w Polsce
W czasie wszystkich zlodowaceń zasięg lądolodu wielokrotnie się zmieniał. Na podstawie analizy osadów i form lodowcowych charakterystycznych dla rozwoju, postoju i zaniku lądolodu możliwe było ustalenie obszarów objętych każdym glacjałem.
1. Zlodowacenie podlaskie (Günz) – objęło swym zasięgiem tylko Polskę Północno-Wschodnią i fragment Pobrzeża Szczecińskiego; na zachodzie kraju nie znaleziono śladów tego najstarszego zlodowacenia.
2. Zlodowacenie południowo- polskie (Mindel) – jego maksymalny zasięg (zlodowacenie Sanu II) to jednocześnie największe rozprzestrzenienie się lądolodu na obszarze naszego kraju; pokrywa lodowa dotarła wówczas aż do północnych stoków Karpat i Sudetów (400 m n.p.m.), wciskając się w obszary kotlin i dolin śródgórskich; góra Ślęża i najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich wyłaniały się spod lodu jako nunataki*.
3. Zlodowacenie środkowopolskie (Riss) – podczas stadiału maksymalnego lodowiec dotarł do Sudetów oraz północnej krawędzi Wyżyny Małopolskiej i Lubelskiej; wykorzystując orografię terenu lądolód “wcisnął się” w przełom Wisły, Kotlinę Raciborską oraz przykrył znaczną część Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej.
4. Zlodowacenie północnopolskie (Würm) – granicę maksymalnego rozprzestrzenienia się lądolodu (faza leszczyńska) w czasie tego najmłodszego glacjału wyznacza linia biegnąca od okolic Gubina przez Zieloną Górę, Leszno, na północ od Konina w kierunku Płocka, a następnie na wschód od Wisły przez Nidzicę, Szczytno, Grajewo i Augustów w stronę Grodna.
* nunatak (w języku Eskimosów “czarna skała”) – skaliste wzniesienie (zazwyczaj turnia) otoczone dookoła pokrywą lodową
__________
OSADY I FORMY POLODOWCOWE
Lądolód oraz lodowce górskie wywarły ogromny wpływ na rzeźbę w Polsce. Podczas swojego ruchu niszczył podłoże – był to proces egzaracji, a uwięziony w lodzie materiał skalny transportował i akumulował (osadzał) na rozległych obszarach. W ten sposób powstała glacjalna (polodowcowa) rzeźba terenu, którą można podzielić na:
– niżową, np. krajobraz pojezierzy,
– górską, np. krajobraz alpejski.
Wśród utworów polodowcowych wyróżnia się 2 główne typy osadów:
- gliny zwałowe – niewysortowany osad polodowcowy składający się z mieszaniny okruchów skalnych o różnej wielkości, od cząstek ilastych aż po głazy narzutowe (eratyki); glina zwałowa odkładana była bezpośrednio z lodu lodowcowego;
- osady fluwioglacjalne (glacjofluwialne, wodnolodowcowe) – materiał skalny akumulowany przez wody wypływające z lądolodu (także płynące w szczelinach pod nim) w postaci osadów wysortowanych i warstwowanych.
W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej na terenie Polski można wyróżnić obszary:
- młodoglacjalny – związany z najmłodszym zlodowaceniem (północnopolskim), na którym bardzo dobrze zachowały się osady i formy polodowcowe, np. pojezierza i niziny nadmorskie.
- staroglacjalny – związany z przedpolem zlodowacenia północnopolskiego (strefa peryglacjalna), na którym osady i formy starszych glacjałów uległy silnemu przekształceniu i złagodzeniu (zachowały się w formie szczątkowej) przez silne procesy denudacyjne.
Formy i osady glacjalne tworzyły w stosunku do czoła lądolodu określony, przestrzennie uporządkowany system glacjalny.
__________
Osady i formy polodowcowe na Niżu Polskim
Moreny – formy utworzone z gliny zwałowej transportowanej i osadzonej bezpośrednio przez lodowiec; materiał skalny pochodził głównie z egzaracji podłoża skalnego na obszarze Skandynawii; w zależności od sposobu akumulacji osadów lądolód tworzył następujące rodzaje moren:
- moreny czołowe – ciągi wałów i pagórków wzdłuż czoła lądolodu tworzone podczas jego dłuższego postoju (moreny czołowe wyznaczają miejsca postoju lądolodu); gdy materiał skalny gromadzony był przez intensywne wytapianie z lodu tworzyły się moreny czołowe akumulacyjne (ablacyjne) natomiast, gdy lodowiec pchał przed sobą glinę zwałową powstawała morena czołowa spiętrzona; moreny czołowe tworzą na Niżu Polskim najwyższe wzniesienia, np. Wieżyca (329 m n.p.m.) na Pojezierzu Kaszubskim, Dylewska Góra (312 m n.p.m.) i Szeskie Wzgórza (309 m n.p.m.) na Pojezierzu Mazurskim oraz ciągi wzgórz, m.in. Wzgórza Trzebnickie, Wzgórza Dalkowskie, Wzgórza Ostrzeszowskie na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce;
- moreny denne – rozległe, płaskie lub faliste obszary urozmaicone zagłębieniami bezodpływowymi (jeziora moreny dennej); powstawały na zapleczu moren czołowych w wyniku akumulacji gliny zwałowej pod lądolodem.
Drumliny – niewysokie pagórki o eliptycznym, asymetryczny kształcie, wydłużone w kierunku ruchu lądolodu; powstały pod lodowcem z materiału morenowego; na powierzchni pokryte są gliną zwałową, ale w ich wnętrzu może znajdować się piaszczysto-żwirowy materiał warstwowany; występują zazwyczaj w skupieniach, tworząc tzw. “pola drumlinowe”, np. w okolicach Gniewa na Pojezierzu Pomorskim, w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim oraz na Wysoczyźnie Elbląskiej.
Sandry – rozległe, płaskie stożki napływowe powstałe na przedpolu moren czołowych; wysortowany materiał piaszczysto-żwirowy osadzany był przez wody wypływające z topniejącego lodowca (forma fluwioglacjalna) w czasie jego postoju lub recesji; łączące się ze sobą stożki utworzyły rozległe równiny sandrowe powszechnie występujące na Niżu Polskim; ponieważ na sandrach rozwinęły się bardzo słabe gleby, porastają je głównie lasy sosnowe, np. Bory Tucholskie, Puszcza Drawska, Puszcza Piska, Puszcza Augustowska.
Pradoliny – szerokie doliny o płaskim dnie; utworzyły je wody z topniejącego lodowca, które łączyły się z wodami rzecznymi płynącymi z południa i wspólnie, jako wielkie szerokie rzeki, kierowały się na zachód zgodnie z nachyleniem terenu; największymi pradolinami w Polsce są: Warszawsko-Berlińska, Toruńsko-Eberswaldzka, Baryczy, Wrocławsko-Magdeburska, Biebrzy-Narwi, Wieprza-Krzny, Kwisy-Nysy Łużyckiej, Warty-Prosny, podkarpacka, Redy-Łeby; dna pradolin wykorzystują dziś niektóre odcinki rzek, np. Odry, Wisły i Noteci, jednakże obecnie płynie nimi znacznie mniej wody niż w okresie lodowcowym.
Charakterystyczne elementy polodowcowej rzeźby terenu
Ozy – wydłużone, kręte wzgórza (pagórki) ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu przez kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane są z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w szczelinach podlodowcowych, np. oz koło Mrągowa, oz bukowsko-mosiński (koło Poznania).
Kemy – okrągłe lub wydłużone pagórki i wzgórza o płaskim wierzchołku, wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów i szerokość do kilkuset metrów; zbudowane ze żwirów, piasków i mułów regularnie warstwowanych, akumulowanych przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i zagłębieniach martwego lodu; w Polsce kemy szczególnie często występują na obszarach przedostatniego i ostatniego zlodowacenia.
Rynna podlodowcowa (subglacjalna) – długie (niekiedy do kilkudziesięciu km), stosunkowo wąskie i na ogół głębokie, wklęsłe formy terenu o stromych zboczach i nierównym dnie; powstały wskutek erozyjnego działania wód podlodowcowych płynących szczelinami w lodzie, często pod ciśnieniem hydrostatycznym; obecnie wypełnione są w większości wodą (jeziora rynnowe) i poprzedzielane progami; w Polsce rynny są pospolite na obszarach Pojezierza Pomorskiego, Mazurskiego i Wielkopolskiego, np. jeziora: Gopło, Jeziorak, Miedwie, Roś, Nidzkie, Wigry, Ryńskie, Raduńskie, Hańcza (najgłębsze w Polsce), Drawsko, Mikołajskie, Wdzydze.
Jeziora moreny dennej – powstały poprzez wypełnienie wodą zagłębień w morenie dennej; charakteryzują się urozmaiconą linią brzegową i małymi głębokościami; do jezior tego typu należą m.in. Śniardwy (największe jezioro w Polsce), Mamry, Niegocin, Wielimie.
Jeziora wytopiskowe – powstały w wyniku wytopienia się brył martwego lodu, które były zagrzebane w osadach glacjalnych; mają na ogół małą powierzchnię, kolisty kształt (dlatego nazywane są też oczkami polodowcowymi) i stosunkowo dużą głębokość.
Jeziora zastoiskowe – tworzyły się przed czołem lądolodu, w wyniku zatamowania odpływu wód roztopowych; w jeziorach tych osadzały się warstwowo mułki i iły zastoiskowe zwane iłami warwowymi; każdego roku podczas wiosennych roztopów osadzały się jaśniejsze mułki, na których w dłuższym okresie zimowym gromadziła się ciemna warstwa drobnych iłów; występowanie sezonowych warstewek pozwala na dokładne datowanie utworów od chwili powstania.
Głazy narzutowe (eratyki) – bezładnie rozrzucone na obszarze zlodowacenia głazy (kamienie) o różnej wielkości; osadziły się w wyniku rozmycia gliny zwałowej; w większości pochodzą ze Skandynawii oraz dna Bałtyku, gdzie podczas egzaracji zostały uwięzione w lodzie i przetransportowane na duże odległości; niektóre z nich, ze względu na znaczne rozmiary, uznane zostały za pomniki przyrody nieożywionej i podlegają ochronie prawnej; w Polsce jest około 500 takich pomników; największy z nich – “Trygław” – znajduje się w Tychowie Wielkim koło Białogardu (obwód 44 m, wysokość 3,8 m, długość 13,7 m, szerokość 9,3 m).
____________
Osady i formy polodowcowe w Tatrach i Karkonoszach
Podczas okresów glacjalnych w najwyższych partiach Karpat (głównie w Tatrach) i Sudetów (Karkonosze) występowały warunki sprzyjające tworzeniu się lodowców górskich. Podczas zlodowacenia Wisły granica wiecznego śniegu przebiegała na wysokości ok. 1600 m n.p.m. w Tatrach Wysokich i ok. 1200 m n.p.m. w Karkonoszach.
Pole firnowe – miejsce gromadzenia się śniegu (strefa akumulacji) oraz jego przeobrażania w firn (śnieg ziarnisty) i lód lodowcowy; pole firnowe znajduje się zawsze powyżej granicy wiecznego śniegu w zagłębieniu zwanym karem (cyrkiem, kotłem) lodowcowym; od doliny lodowcowej cyrk oddzielony jest progiem skalnym, tzw. ryglem. |  |
Efektem niszczącej i budującej działalności lodowców górskich są charakterystyczne formy glacjalne:
- cyrk polodowcowy (kar, kocioł lodowcowy) – wielka półkolista lub wydłużona nisza powstała na obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej i wietrzenia mrozowego; od strony stoku górskiego otoczony jest stromymi ścianami skalnymi, a od strony doliny skalistym progiem; większość cyrków lodowcowych występujących w Tatrach i Karkonoszach jest obecnie zajęta przez jeziora cyrkowe, np. Morskie Oko i Czarny Staw pod Rysami, Wielki Staw, Mały Staw, Przedni Staw, Zadni Staw i Czarny Staw w Dolinie Pięciu Stawów (Tatry) oraz Mały i Wielki Staw w Karkonoszach;
- dolina U-ksztaltna (dolina lub żłob lodowcowy) – dolina rzeczna (V-kształtna) przekształcona przez niszczącą działalność lodowca; cechuje ją profil poprzeczny w kształcie litery U, np. Dolina Roztoki, Dolina Rybiego Potoku, Dolina Białej Wody w Tatrach Wysokich, Dolina Kościeliska, Dolina Chochołowska w Tatrach Zachodnich;
- dolina zawieszona (wisząca) – boczna dolina polodowcowa, której wylot znajduje się wysoko nad dnem doliny głównej; płynąca nią obecnie woda tworzy wodospad, np. Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach;
- moreny – materiał skalny (gliniasto-gruzowy) transportowany i osadzony przez jęzor lodowcowy; w czasie dłuższego postoju przed czołem jęzora tworzyła się morena czołowa; materiał morenowy pochodził głównie z niszczenia podłoża oraz stoków górskich otaczających lodowiec; po obu stronach jęzora lodowcowego z ostrokrawędzistych okruchów skalnych usypywały się moreny boczne; z połączenia moren bocznych pomiędzy dwoma jęzorami powstały moreny środkowe; wytapiający się lodowiec w okresach ocieplenia odsłaniał morenę denną, która pokrywała dno doliny.
__________
Osady i formy polodowcowe na przedpolu lądolodu – w strefie peryglacjalnej
Obecność lądolodu skandynawskiego zaznaczyła się także na jego dalekim przedpolu, tworząc tzw. strefę peryglacjalną. Panował tam zimny, subarktyczny klimat, który powodował intensywne wietrzenie mrozowe skał i wzmożone procesy denudacyjne zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża – wieloletniej zmarzliny. Całokształt procesów geologicznych zachodzących w strefie peryglacjalnej spowodował zniszczenie i złagodzenie wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych. W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego).
Formy peryglacjalne:
- gołoborza – rumowiska ostrokrawędzistych głazów (bloków) skalnych powstałe w wyniku wietrzenia mrozowego; występują w Górach Świętokrzyskich – na Św. Krzyżu, Łysicy i na północnych stokach góry Szczytniak w Paśmie Jeleniowskim;
- pokrywy lessowe – less to zwięzła skała osadowa zbudowana głównie z pyłu kwarcowego z domieszką węglanu wapnia; pokrywy lessowe są
formami eolicznymi, które powstały w wyniku wywiewania pyłu kwarcowego przez wiatr wiejący od lądolodu; na obszarze Polski najwięcej lessu nagromadziło się na Wyżynie Lubelskiej, Wyżynie Sandomierskiej, w Niecce Nidziańskiej oraz na Nizinie Śląskiej; grubość pokładów lessu sięga miejscami nawet 30 metrów;
- wydmy śródlądowe – powstały w wyniku akumulacyjnej działalności wiatru; najwięcej ich utworzyło się na piaszczystych terenach pradolin (w Puszczy Kampinoskiej i Noteckiej) oraz na rozległych sandrach; występują w postaci wydm parabolicznych oraz nieregularnych pagórków, które dzisiaj są przeważnie porośnięte lasami i unieruchomione.