JAN KOCHANOWSKITen najwybitniejszy poeta Polski urodził się w 1530 r. w Sycynie, w Radomskiem. Studiował na Akademii Krakowskiej, był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu i Padwie. Po studiach poświęcił się służbie dworskiej, w której wytrwał 10 lat. Jego mecenasami byli podkanclerzy koronny Filip Padniewski, marszałek wielki koronny Jan Firlej i biskup Piotr Myszkowski. Kochanowski, gdy został uhonorowany tytułem sekretarza królewskiego, porzucił dwór (w końcu 1569 r. lub na początku 1570 r.) i osiadł na stałe w Czarnolesie. Jan Kochanowski nawet współczesnym czytelnikom imponuje wykształceniem i rozległością swoich zainteresowań. Jest uznawany za najwybitniejszego twórcę epoki renesansu. Od Mikołaja Reja różni go duża dbałość o styl utworów, zachowanie formy uprawianych gatunków i artyzm języka. Kochanowski reprezentował typ tzw. poety uczonego (poeta doctus), był erudytą. Nie były mu obce języki klasyczne: łacina, greka, hebrajski. Dzięki studiom w Padwie poeta zdobył szeroką wiedzę z literatury antycznej, a przebywając na dworze królewskim, poznał realia państwowe i rozmaite idee polityczno-prawno-religijne. Wykaz dzieł Kochanowskiego zawiera ponad 40 pozycji, w których jako pojedyncze liczone są zbiory Pieśni i Fraszek. Pierwszy polski utwór o oznaczonej dacie powstania (1561 r.) to wiersz pt. O śmierci Jana Tarnowskiego. Kochanowski zapisał się w historii literatury polskiej nie tylko jako poeta i dramaturg, lecz także jako tłumacz psalmów Starego Testamentu – tzw. Psałterza Dawidów. FRASZKI Fraszki moje (coście mi dotąd zachowały), Fraszka jest krótkim utworem poetyckim, będącym odmianą epigramatu (zwięzłego dowcipnego utworu wywodzącego się z antyku). Najczęściej ma żartobliwy, anegdotyczny charakter i porusza błahe tematy. Jest zamknięta wyrazistą puentą, stanowiącą wyostrzenie myśli. Nazwę wprowadził do literatury Jan Kochanowski. We fraszkach poety odnajdujemy kpinę z obyczajów panujących na dworach (Do Mikołaja Firleja, O doktorze Hiszpanie), wyśmiewane są ludzkie wady – dewocja (Na Nabożną), chciwość (O kaznodziei), pijaństwo (O kapelanie). Pisał też Kochanowski fraszki filozoficzne (np. O żywocie ludzkim, Do gór i lasów). Wszystkie fraszki nawiązują do humanizmu renesansowego.
WZORZEC HUMANISTY DWORZANINA We Fraszkach Kochanowski zawarł opis jednego z renesansowych wzorców osobowych – humanisty dworzanina. Taki obywatel powinien:
– rycerskość; – poszanowanie swego szlachectwa; – dobre wykształcenie; – obeznanie w sztuce i muzyce; – piękne wysławianie; – sprawność fizyczna. PIEŚNI Pieśń jest gatunkiem lirycznym, pochodzącym z antyku (genetycznie związana z muzyką). Cechuje ją rytmiczność, budowa stroficzna, występuje też refren. Tematyka pieśni jest różnorodna. Wyróżnia się pieśni pochwalne, biesiadne, żałobne, pożegnalne, sobótkowe, patriotyczne, religijne, Wizja stwórcy świata w Pieśni XXV Pieśń XXV jest hymnem na cześć Boga. Rozpoczyna się apostrofą: Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary. Podmiot liryczny prosi o nieustającą opiekę i głosi pochwałę całego świata (afirmacja świata jako tworu bożego). Poglądy na świat i życie zawarte w Pieśniach Jana Kochanowskiego
Analizując Pieśni Kochanowskiego, można przygotować listę jego poglądów na życie:
ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH JAKO DRAMAT ANTYCZNY I POLSKI DRAMAT RENESANSOWY Odprawa posłów greckich to pierwsza polska tragedia humanistyczna, utrzymana w konwencji tragedii greckiej. Utwór powstał za panowania Zygmunta Augusta, w latach sześćdziesiątych XVI w. Treść dramatu odwołuje się do mitu o wojnie trojańskiej. Odprawa posłów greckich nawiązuje do wątku porwania pięknej Heleny, żony Menelaosa, przez Parysa (królewicza trojańskiego). Mit głosi, że miłość Heleny obiecała Parysowi Afrodyta, w zamian za to miał on rozstrzygnąć na jej korzyść spór o miano najpiękniejszej kobiety. W dramacie Kochanowskiego przedstawiony jest moment przybycia do Troi posłów greckich. Mieli oni wypertraktować oddanie Heleny mężowi, co zapobiegłoby wojnie. Jednak król Troi – Priam – chciał podjąć decyzję w oparciu o werdykt rady królewskiej. W wyniku zbyt długich pertraktacji posłowie greccy odjechali z niczym i wojna stała się nieunikniona. Należy zaznaczyć, że Kochanowski wprowadził do utworu o tematyce antycznej elementy typowo polskie: Troja jest zwana Rzecząpospolitą, Helena zwraca się do Boga w liczbie pojedynczej (a więc nie do bogów greckich), a radę trojańską pokazał na podobieństwo polskiego sejmu (kłótliwość, instytucja marszałka, rotmistrza, starosty, stukanie laską, mentalność szlachecka w wypowiadaniu się uczestników rady). Kochanowski odwołując się do mitu trojańskiego, jednocześnie ukazał szczegóły życia Polaków w XVI w. Miało to na celu podkreślenie uniwersalnego charakteru przedstawionego problemu (podobne problemy społeczne i polityczne pojawiają się w każdym państwie na przestrzeni dziejów). Elementy polskie pozwalały także ówczesnym czytelnikom łatwiej zrozumieć treść utworu. Cechy tragedii antycznej: Odstępstwa:
Wzór osobowy, który propagowany jest w Odprawie posłów greckich, to wzór patrioty. Jest nim Antenor stawiający miłość do ojczyzny ponad dobra materialne, a także ponad uczucia takie jak przyjaźń. Jego sylwetka jest silnie skontrastowana z osobami Parysa (Aleksandra) i przekupnego posła Iketaona. Antenor to człowiek: – uczciwy, nieprzekupny; – gościnny; – sprawiedliwy (ceni prawdę); – dla którego cudza własność jest święta; – który przewiduje konsekwencje swoich czynów (jest dalekowzroczny); – który walczy o pokój; – zdolny do poświęceń. A przede wszystkim to wielki patriota. PAŃSKA RĘKA MIĘ DOTKNĘŁA, WSZYTKĘ MI RADOŚĆ ODJĘŁA – DRAMAT OJCA, MYŚLICIELA I POETY W TRENACH Tren to wywodząca się z antyku pieśń żałobna, utwór poetycki o tonie elegijnym, poświęcony osobie zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Należy do literatury żałobnej, czyli funeralnej. Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Kochanowski napisał Treny, by uświęcić pamięć swej zmarłej córki Urszuli. Cykl został wydany w 1580 r. Ukochana, kilkuletnia córeczka miała być spadkobierczynią lutni, czyli talentu poetyckiego poety. Bohaterką Trenów jest nie tylko Urszulka, często zbolały ojciec opisuje swoje uczucia, bunt, wreszcie uspokojenie – mamy tu do czynienia ze swoistą autoanalizą odczuć i duszy oraz konfrontacją z wcześniejszymi poglądami filozoficznymi poety. Na cykl składa się dziewiętnaście trenów – traktujemy je całościowo, jako jedno zespolone dzieło. Widać wówczas, że odpowiada ono klasycznemu schematowi gatunku. Tren miał bowiem ścisły układ wewnętrzny: Pierwsze dwa treny zawierają usprawiedliwienie ojca, który musi wypowiedzieć swój ból. Następne to eskalacja cierpienia i rozpaczy, prowadząca aż do zwątpienia w sprawiedliwość boską. Tren IX i X to wyraz buntu przeciwko Najwyższemu. W następnych widoczne jest uspokojenie i pogodzenie się z losem i powrót do postawy stoickiej i epikurejskiej. W ostatnim trenie, noszącym tytuł Sen, opisana jest wizja poety, w której pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką na ręku. Treny ukazują dramat ojca, filozofa i artysty, który musi zaprzeczyć wszystkim wyznawanym wcześniej poglądom (w Pieśniach i Fraszkach głosił pochwałę życia i otaczającego świata oraz stoickie zasady harmonii życiowej). Dzieło poświęcone zmarłej córce obrazuje załamanie renesansowego sposobu myślenia autora. Okazuje się, że człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi ani ukojenia w filozofii czy religii, a cały jego system wartości rozsypuje się. Jednak cykl kończy utwór nawiązujący do wyznawanych wcześniej ideałów. Ludzkie przygody, ludzkie noś! – mówi matka poety i ten stara się pogodzić ze swym człowieczym losem, pocieszając się jednocześnie, że Urszula przez śmierć w tak młodym wieku uniknie wielu cierpień ludzkich. |