LITERATURA POLSKAJęzyk polski, traktowany jako lingua vulgaris, pozostawał w epoce średniowiecza (aż do XV w.) w cieniu łaciny. Długo musiał torować sobie drogę do zrównania swych praw z językiem łacińskim, który był od początku językiem Kościoła, szkoły, oficjalnym językiem urzędowym i literackim. Mimo to, już dość wcześnie, bo na przełomie XII i XIII w., zaczęto tworzyć po polsku dzieła na wysokim poziomie artystycznym. NAJSTARSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO Zabytki języka polskiego to nie tylko polskie teksty, lecz nawet pojedyncze polskie nazwy czy słowa, które znajdujemy w historycznych dokumentach.
2. zawierające całe zdanie w języku polskim – Księga Henrykowska z 3. całe napisane po polsku, pochodzą z XIII i XIV w. Są to:
Do innych, całościowych tekstów – zabytków języka polskiego – należą teksty poezji świeckiej:
BOGURODZICA Ten najstarszy zabytek poezji polskiej to hymn skierowany do Chrystusa, odwołujący się w pierwszych wersach do Marii (Bogurodzicy), stąd jego tytuł. Tekst składa się z dwu zwrotek, kunsztownie zbudowanych i świadczących tym samym o tym, iż nieznany autor – Polak – był uzdolnionym poetą. Legenda głosi, że Bogurodzicę napisał św. Wojciech. W dawnej Polsce pełniła funkcję hymnu narodowego. Do pierwotnych dwóch strof z czasem różni nieznani autorzy dopisywali kolejne zwrotki, tak że w XVI w. pieśń miała już ich 22.
Pieśń jest modlitwą do Jezusa, prośbą o łaskę, szczęście na ziemi i zbawienie po śmierci. Pośrednikami w rozmowie z Bogiem mają być Matka Boska i Jan Chrzciciel. W tym utworze popularna średniowieczna kompozycja malarska znalazła swój odpowiednik w literaturze, bowiem taki dobór osób i ich wzajemne relacje odpowiadają charakterystycznym dla Kościoła bizantyjskiego wyobrażeniom świętych postaci – tzw. deisis (z gr. – prośba, modlitwa) lub trimorphion (trójpostać). Obrazy te przedstawiają Chrystusa z Matką Boską i Janem Chrzcicielem, jako pośrednikami między Synem Bożym a ludźmi. BUDOWA BOGURODZICY Pieśń ta należy do nurtu poezji melicznej, czyli przeznaczonej do wykonywania z akompaniamentem muzycznym. Melodia jest czynnikiem decydującym o rytmie pieśni, a budowę składniową wiersza determinuje rytmika muzyczna. Taki wiersz nazywamy zdaniowo-rymowym, inaczej średniowiecznym, charakteryzuje się on tym, że w każdym wersie zamyka się zdanie lub jednorodny człon zdaniowy. Ponadto zaliczamy Bogurodzicę do grupy wierszy intonacyjno-zdaniowych – jest bowiem przeznaczona do śpiewania, a więc poszczególne wersy mają różne, odpowiadające przebiegowi linii melodycznej, wysokości tonu. Bogurodzica jest bogatym źródłem wiedzy o archaizmach w języku. Zawiera następujące rodzaje archaizmów:
Znajdziemy w Bogurodzicy także różne typy rymów, m.in. zewnętrzne parzyste (sławiena Maryja/ Matko zwolena Maryja) oraz wewnątrzwersowe (Twego Syna gospodzina). LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI Utwór posiada trzy tytuły: Posłuchajcie, bracia miła (będący cytatem pierwszego wersu), Lament świętokrzyski (od miejsca przechowywania rękopisu w bibliotece klasztoru św. Krzyża) i Żale Matki Boskiej pod krzyżem (od tematyki utworu). Ta pieśń religijna pochodząca z XV w. w opinii badaczy artyzmem dorównuje Bogurodzicy. Jej autor pozostał anonimowy. Topos Matki Boleściwej stojącej pod krzyżem stał się bardzo popularny w średniowiecznej sztuce, dzięki łacińskiej pieśni z XIII w. Stabat Mater Dolorosa. Topos to powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej cywilizacji, przy czym powtarzalność ta traktowana jest jako przejaw jedności i ciągłości jej kultury. Jest to literacka konkretyzacja archetypu, czyli prastarego wyobrażenia miłości, śmierci, wojny itp. LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI A BOGURODZICA Obydwa utwory poruszają tematykę religijną, maryjną. Zauważalne są jednak między nimi liczne różnice.
LEGENDA O ŚW. ALEKSYM Pierwotną wersją utworu było syryjskie podanie O Mężu Bożym. Legenda... powstała prawdopodobnie w V–VII w. w Syrii. Do Europy dotarła około X w. i krążyła w odpisach po całym kontynencie. Do Polski trafiła wraz z przybyciem św. Wojciecha. Utwory hagiograficzne, do których zaliczana jest Legenda o św. Aleksym, zazwyczaj były zbudowane według ściśle określonego wzorca:
Cechy św. Aleksego opisane w utworze to same zalety: wytrzymałość, skromność, odwaga, pokora, niewinność, altruizm, cierpliwość. Został przedstawiony jako ideał. Aleksy jest przykładem drugiego typu ascety (pierwszy realizuje św. Franciszek). Obie doktryny etyczne pokazują chrześcijańskie dążenie do zbawienia i świętości oraz ogromną miłość do Boga, jednak są to różne typy ascezy. Na przykładzie tych dwóch świętych pokazać można różnice między ascezą zachodnioeuropejską (Franciszek) i wschodnioeuropejską (Aleksy).
KRONIKA POLSKA GALLA ANONIMA
Podjąłem się tej pracy (...), by za darmo nie pożywać chleba polskiego – powiedział Gall Anonim, pierwszy kronikarz historii Polski. Jego kronika powstała w XII w., składa się z trzech ksiąg. Pierwsza obejmuje czasy legendarne do narodzin Bolesława Krzywoustego, druga to okres dzieciństwa i młodości króla, trzecia – jego samodzielne rządy. Kronika została napisana po łacinie, prozą rytmizowaną i rymowaną, jest jednak dziełem polskim, bo dotyczy historii i spraw polskich. Przed Gallem nikt nie napisał tak pełnej relacji dotyczącej historii państwa polskiego i jego społeczeństwa. Kronika polska nie zawiera dat, ale można w niej znaleźć ówczesne pieśni i mowy, fakty są przedstawione dość rzeczowo. Gall opierał się na rocznikach i przekazach ustnych. Gall Anonim był autorem o nieznanym do dziś pochodzeniu. Imię Gall świadczy o tym, że wywodził się z krajów romańskich, być może z Francji. Był na pewno człowiekiem znakomicie wykształconym. Do Polski przyjechał wraz z Bolesławem Krzywoustym wracającym z pokutnej pielgrzymki (po oślepieniu brata). IDEALNY WŁADCA WEDŁUG GALLA ANONIMA Gall Anonim przedstawił w swym dziele idealne wizerunki dwóch władców – Bolesława Chrobrego i Bolesława. Podkreślenie zalet Krzywoustego jako władcy miało wzmocnić jego pozycję, gdyż długoletni konflikt z bratem Zbigniewem o niepodzielne panowanie, zakończony jego śmiercią, osłabił i tak rozbite państwo. Odtąd głównym, celem rządów Krzywoustego stało się umocnienie i zjednoczenie ziem polskich. Gall chciał przekonać czytelników, że tylko rządy Krzywoustego mogą przywrócić Polsce godność monarchii. Spisać dzieje tego księcia/ to cel mego przedsięwzięcia – założył sobie kronikarz i słowa dotrzymał. OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA W ŚWIECKIEJ POEZJI ŚREDNIOWIECZNEJ ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ Ten obszerny utwór ujęty w formę dialogu między magistrem Polikarpem, człowiekiem uczonym i wielkim mędrcem, a Śmiercią, która ukazała mu się w kościele z polecenia Boga, wykazuje silne związki ze średniowiecznymi poglądami na świat. Nieznany autor utworu opierał się na traktacie łacińskim Colloquium inter mortem et magistrum Polycarpum skąd zaczerpnął motyw i pomysł takiej rozmowy. Utwór nawiązuje do popularnego w średniowieczu hasła: memento mori. Śmierć – jako popularny motyw średniowiecza – została potraktowana w utworze w dość specyficzny sposób. Jej obraz został bardzo plastycznie ukonkretniony, a opis tego wizerunku jest sugestywny, realistyczny i turpistyczny. Jest to kobieta w stanie rozkładu, bez warg, nosa i włosów, z kośćmi na wierzchu. Z oczodołów cieknie jej krew, w ręku trzyma kosę. Jej wypowiedzi są dosadne i nie pozostawiają żadnych wątpliwości co do jej władzy: Mam moc nad ludźmi dobremi/ Ale więcej nade złemi. Cel takiego przedstawienia Śmierci jest czytelny – miała przerazić odbiorcę i wymusić na nim poprawę. W jej wypowiedzi wplecione są charakterystyki przedstawicieli ówczesnego społeczeństwa – szalbierczych lekarzy, oszukujących kupców, niemoralnych mnichów, niewiernych kobiet, plebanów – żarłoków i pijaków, oraz przekupnych sędziów. Mamy tu do czynienia z solidną krytyką społeczeństwa. Mocno zaakcentowany jest tu fakt, że wobec Śmierci wszyscy są równi – na nic bogactwa i zaszczyty, wszystko co ziemskie jest marnością i musi przeminąć. Wszyscy więc tańczą w makabrycznym korowodzie, tzw. dance macabre – to częsty motyw utworów i ikonografii średniowiecza. W takim tańcu przedstawiciele wszystkich stanów, uszeregowani według hierarchii społecznej, poruszają się w korowodzie prowadzonym przez Śmierć. Autor poematu polskiego nie zachował takiej kolejności stanowej, aby tym wyraźniej podkreślić równość wszystkich wobec śmierci i podkreślić pogląd o marności zaszczytów i majątków. O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE Autorem tego wiersza z 1400 r. jest szlachcic Przecław Słota, człowiek obyty na dworach. Utwór nawiązujący do modnego w ówczesnej Europie gatunku dydaktyczno-satyrycznego poświęconego zasadom zachowania, stał się pierwszym na ziemiach polskich poradnikiem obycia towarzyskiego. Zasady wymienione w wierszu to podstawy kulturalnego zachowania się przy stole: należy jeść wolno, siadać ładnie i lekko, nie pchać się do miski, jeść czystymi rękami, nie należy się przejadać. Damy powinny dawać przykład mężczyznom, jak należy się zachowywać. Wiersz został napisany dla uczczenia płci pięknej – pokazuje obyczaje kultury rycerskiej. SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW Utwór jest anonimowy i pochodzi z XV w. Podejmuje problematykę społeczną i dotyczy ustroju feudalnego. Zawiera liczne zarzuty pod adresem chłopstwa: lenistwo, późne rozpoczynanie pracy, liczne oszustwa. Autor wiersza stwierdza też, że chłopi udają, że naprawiają narzędzia, zaprzęgają chore zwierzęta, życzą panu słabych plonów i udają, że pracują. Jest to subiektywne przedstawienie sytuacji chłopów, nie uwzględnia trudności z jakimi się zmagali. Pańszczyzna początkowo obejmowała kilka dni w roku, z czasem jednak zmieniło się to i w XV w. chłopi musieli wypełniać ten obowiązek nawet kilka razy w tygodniu. Ta sytuacja przymusowej pracy wywoływała niezadowolenie wieśniaków, dlatego źle wykonywali oni swoje obowiązki. |