ELIZA ORZESZKOWA

Urodziła się w 1841 r., zmarła w 1910 r. Pochodziła z bogatej rodziny ziemiańskiej. W dzieciństwie i młodości uczyła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie zaprzyjaźniła się z Marią Konopnicką. W wieku 16 lat została wydana za Piotra Orzeszkę i zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie. Działała tam na rzecz ludu.

Wybuch powstania styczniowego powitała z wiarą w zwycięstwo sprawy narodowej. Wspomagała powstańców, ukrywała ich przed wrogiem (m.in. Romualda Traugutta). Boleśnie przeżyła upadek powstania.

Po uzyskaniu unieważnienia małżeństwa osiadła w Grodnie. Wyszła potem powtórnie za mąż za Stanisława Nahorskiego. W latach 1879–1882 była właścicielką księgarni w Wilnie. Propagowała hasła pozytywistyczne, działała społecznie. Napisała m.in.: powieści tendencyjne – Marta, Pan Graba, W klatce, Pamiętnik Wacławy; powieści – Nad Niemnem, Dziurdziowie, Cham; nowele – Dobra pani, ABC, Tadeusz. Dwukrotnie kandydowała do nagrody Nobla (w 1905 i 1909 r.).

MARTA JAKO POWIEŚĆ TENDENCYJNA

Główna bohaterka powieści wychowywała się w szlacheckiej rodzinie, pobieżnie uczyła się języków i gry na fortepianie. Miała zdolności do rysunków, ale nie rozwijała ich. W wieku 16 lat wyszła za mąż. Po śmierci jej rodziców, majątek został sprzedany, została na utrzymaniu męża. Jednak i on wkrótce umarł i zostawił Martę z córeczką. Bohaterka musiała sprzedać mieszkanie, by spłacić długi, po czym przeniosła się na poddasze. Przez długi czas próbowała znaleźć pracę, jednak jej niewystarczające wykształcenie nie pozwoliło na objęcie posady nauczycielki, ze względu na płeć nie mogła też pracować w sklepie (zatrudniani byli tylko mężczyźni), nie mogła również być pokojówką, bo miała dziecko. Powieść kończy się tragicznie – nie widząc wyjścia z sytuacji Marta rzuciła się pod omnibus.

Marta to typowa powieść tendencyjna (powieść z tezą). Świat przedstawiony w tym gatunku literatury i sposób rozwijania narracji podporządkowane są przyjętym przez autora założeniom ideologicznym lub politycznym, aktualnym w danym czasie. Bohaterowie są szablonowi – dobrzy lub źli, fabuła jest zredukowana do ciągu epizodów. Nie znajdziemy w takiej powieści zbyt wielu walorów artystycznych. Zadaniem tego gatunku jest wychowywanie społeczeństwa, wskazywanie dróg rozwoju, piętnowanie błędów. W Marcie na pierwszy plan wysuwa się postulat emancypacji kobiet, podkreślona jest nierówność płci, brak opieki państwa, zbyt małe płace dla kobiet.

NAD NIEMNEM

Powieść miała nosić początkowo tytuł Mezalians. Utwór powstawał w Miniewiczach, gdzie autorka rozmawiała z okolicznym ludem, uczyła się nazw ziół i kwiatów. Opisany w książce grób Jana i Cecylii istniał naprawdę, podobnie jak rodzina Bohatyrewiczów.

W 1887 r. powieść ukazywała się w Tygodniku Ilustrowanym, w całości wydana została w 1888 r., w 25. rocznicę powstania styczniowego.

Świat przedstawiony przez Orzeszkową jest piękny i skonstruowany według swoistego ładu. Bardzo ważna jest zasada podwójnej perspektywy czasowej: czytelnik poznaje powieściową teraźniejszość oraz przeszłość często przywoływaną na kartach powieści. Opisana jest historia Jana i Cecylii z XVI w., najazd Szwedów z XVII w., epoka napoleońska (XIX w.) oraz oczywiście powstanie styczniowe (mogiła w borze, opowieść Janka). Te wydarzenia historyczne zostały przywołane nie tylko w celu przypomnienia czytelnikowi niektórych faktów. Ich rola jest znacznie większa – są oparciem dla wydarzeń współczesnych i dowodem na to, że przemijanie i trwanie rodzi wspólnotę przeszłych i obecnych pokoleń.

Akcja powieści rozgrywa się w Korczynie (dwór Benedykta Korczyńskiego), Bohatyrowiczach (sąsiedzki zaścianek Bohatyrowiczów), Olszynce (dwór Kirłów) i Wołowszczyźnie (majątek Różyca). Wszystkie te miejsca położone są niedaleko Niemna, a okoliczny bór skrywa dwie wspomniane już mogiły – protoplastów rodu Jana i Cecylii oraz powstańców z 1863 r.

BOHATEROWIE:

Justyna Orzelska –	młoda dziewczyna, kuzynka Korczyńskich, ma za sobą pierwszą miłość (nieszczęśliwą) do Zygmunta Korczyńskiego, który wolał poślubić bogatszą pannę; przez całą powieść narasta uczucie między Justyną a Janem Bohatyrowiczem;
Jan Bohatyrowicz –	syn powstańca, przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku Bohatyrowiczów;
Zygmunt Korczyński –	zmanierowany artysta-malarz;
Witold –	syn Benedykta Korczyńskiego, młodzieniec przejęty ideą pracy i reformy społecznej;
Benedykt Korczyński –	właściciel Korczyna; po utracie części majątku za udział w powstaniu styczniowym stara się bardzo zachować to, co mu zostało; wzorowy gospodarz głoszący ideę pracy na własnej ziemi;
Emilia –	żona Benedykta, wiecznie "chora", rozkapryszona "romantyczka";
Marta –	przeciwieństwo Emilii, uboga krewna Benedykta, zgorzkniała i niespełniona, w młodości odrzuciła zaloty Anzelma Bohatyrowicza, bo bała się drwin otoczenia i ciężkiej pracy na roli; Justyna, przez swój związek z Janem, może w pewien sposób naprawić ten błąd;
Anzelm Bohatyrowicz –	powstaniec, szlachetna postać o złamanym życiu;
Andrzej Korczyński –	brat Benedykta, wielki przyjaciel Bohatyrowiczów; poległ w powstaniu styczniowym, pochowany razem z Bohatyrowiczami we wspólnym grobie;
Kirłowie –	sąsiedzi; ona – pracowita, sama prowadzi gospodarstwo, jej mąż zaś to intrygant, wieczny gość Korczyna.

 NAJWAŻNIEJSZE WĄTKI:

•	Wątek miłosny Justyny i Jana – Justyna powoli wchodzi w jego świat, w którym szanuje się pracę i pamięta o tradycji i historii (Jan pokazuje jej obie mogiły), pod jego wpływem Justyna odnajduje sens życia; decydując się na związek z Janem Justyna popełnia mezalians, gdyż on należy do schłopiałej szlachty – jednak miłość przezwycięża różnice stanowe.
•	Wydarzenia historyczne i aluzje do popowstaniowej sytuacji.
•	Spór Korczyńskich i Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór – zaścianek).
•	Problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego.

 
Iwona Pawlak jako Justyna, Adam Marjański jako Jan

HASŁA POZYTYWISTYCZNE W NAD NIEMNEM

KULT PRACY

–	świadczy o nim historia Jana i Cecylii, ich grób jest jego symbolem;
–	praca w Nad Niemnem jest pokazana jako ważna i pożyteczna działalność człowieka, dająca mu szacunek i godność, a także zdrowie i szczęście;
–	społeczeństwu praca daje dobrobyt, lud żyjąc z naturą w symbiozie, mógł korzystać z jej dóbr;
–	bohaterowie podzieleni są na pracujących i niepracujących; ci pierwsi są szczęśliwi (albo przynajmniej mają jakiś sens życia), a drudzy są wiecznie zmartwieni i cierpiący. Pracują: Benedykt, Marta, Kirłowa, Bohatyrowicze, Witold. Bohaterowie ci są pozytywnie przedstawieni, w przeciwieństwie do niepracujących (i nieszanujących pracy): Emilii, Kirły, Zygmunta i in., którzy nie mają sensu życia, nudzą się, są chorzy, odizolowani od świata i od przyrody. Duszny pokój, w którym niemal bez przerwy przebywa Emilia, odgrywa w tym kontekście symboliczną rolę.

PRACA U PODSTAW

–	Andrzej Korczyński żył z chłopami w przyjaźni, edukował ich, pożyczał książki; walczył z nimi w powstaniu i razem zostali pochowani;
–	jego żona uczyła dzieci wiejskie, szyła im ubrania i pomagała przez wgląd na pamięć męża;
–	Witold uczył chłopów posługiwać się maszynami, radził zbudować studnie, młyn, by ulepszyć ich życie; starał się doprowadzić do zgody między ojcem a Bohatyrowiczami;
–	Justyna pomagała chłopom, chciała założyć szkółkę.

PRACA ORGANICZNA

–	Witold ma świadomość, że powinno rozwijać się rolnictwo i gospodarkę – jest on typowym młodym pozytywistą.

UTYLITARYZM

–	Justyna chce być użyteczna, źle czuje się w szlacheckim środowisku, woli pracować razem z chłopami; zanim poznała Jana, życie wydawało się jej bezsensowne;
–	Marta postanowiła się leczyć, gdy tylko dowiedziała się, że jej praca jest potrzebna i użyteczna;
–	Bohatyrowicze ogólnie pomagają sobie w pracy.

–	Justyna, Marta, Kirłowa pracują i przez to stają się równe mężczyznom; są oświecone, ich życie jest wartościowe;
–	antyemancypantki: Emilia, jej przyjaciółka Teresa i córka Leonia – są nieszczęśliwe, nudzą się i są całkowicie uzależnione od mężczyzn.

–	realizacja tych wszystkich haseł służy postępowi społeczeństwa.

–	na pierwszym planie świat przedstawiony i prawda o nim;
–	narrator wszechwiedzący; nie ujawnia bezpośrednio swoich ocen;
–	realizm szczegółu i dokładność relacji, np. poszczególnych osób (czytelnik poznaje ich wygląd, wiek, charakter, przeszłość); uderza drobiazgowość w opisie stroju czy domostw; dokładnie jest określona pora roku, autorka wprowadza słynne opisy przyrody nadniemeńskiej okolicy;
–	sceniczna prezentacja zdarzeń – przed wprowadzeniem postaci, tworzona jest dla niej scena, opisane miejsce, a potem narracja staje się ramą dialogu;
–	bohaterowie są realni ("z krwi i kości"), prezentują różne warstwy społeczne (odpowiednia indywidualizacja języka);
–	akcja jest zwarta, ciągła i prawdopodobna, brak jakiejkolwiek fantastyki, baśniowości.

powrót do początku strony