STANISŁAW WYSPIAŃSKI
Artysta urodził się w 1869 r. w Krakowie, zmarł w 1907 r. Jego ojciec był rzeźbiarzem (nie stronił od alkoholu), matka umarła, kiedy miał 7 lat – wychowywał się więc u rodziny. Zafascynowany teatrem, w wieku 17 lat napisał pierwszy swój dramat Batory pod Pskowem. Wyspiański był uzdolniony plastycznie, muzycznie i literacko – można go nazwać osobowością renesansową. Był malarzem, grafikiem, dramaturgiem, reformatorem teatru oraz poetą. Studiował w Krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (gdzie dyrektorem był Jan Matejko). Kraków i ówczesna Galicja na pewno miały wpływ na osobowość artysty. Kraków jako: zbiór pamiątek, miasto-symbol, a Galicja – jako kolebka ruchu chłopskiego. WYSPIAŃSKI JAKO DRAMATOPISARZ W swych utworach nawiązywał do antyku (Akropolis, Achilles), historii Polski i patriotyzmu (Bolesław Śmiały, Wyzwolenie, Warszawianka), tradycji romantycznej (Noc listopadowa). Pisał też tragedie o tematyce współczesnej (Klątwa) oraz dramaty przesiąknięte obsesją śmierci (Meleager). Podczas pisania inspirował się filozofią Nietzschego, symbolizmem, ekspresjonizmem. Cechy jego dramatów to: WYSPIAŃSKI JAKO REFORMATOR TEATRU O reformie teatru pisze w swym wierszu I ciągle widzę ich twarze: Teatr mój widzę ogromny, Artysta pragnął teatru monumentalnego, teatru-świątyni, o ogromnej przestrzeni scenicznej, w której mogłyby się rozgrywać wielkie, poważne sztuki. Poza tym teatr miałby być syntezą różnych dziedzin sztuki – muzyki, plastyki, baletu, malarstwa. Wyspiański podkreślał też jego narodowy charakter i autonomię. WYSPIAŃSKI JAKO ARTYSTA PLASTYK Wyspiański był uczniem Jana Matejki. W jego sztuce przenikają się tradycje historyczno-filozoficzne i mitologiczne (słowiańskie). Pojawiają się wątki z kultury antycznej, sztuki średniowiecznej, symbolizmu i impresjonizmu. Dużą wagę przywiązywał do rysunku, malarstwo Wyspiańskiego jest malarstwem secesyjnym. Malował pastelami – autoportrety, portrety znajomych ludzi i dzieci.
Był też twórcą witraży (przeważały w nich chłodne kolory); inspirował się witrażami francuskich katedr.
Wyspiański dał się również poznać jako twórca sztuki użytkowej – robił meble, obicia, wyroby z metalu, projektował wnętrza (np. świetlicę w gmachu Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych). Haftował kilimy, zaprojektował szatę graficzną czasopisma Życie, zdobił książki, był scenografem, projektował stroje i malował plakaty. WESELE 20 XI 1900 r. w Bronowicach pod Krakowem odbyło się wesele inteligenta – poety Lucjana Rydla, z chłopką – Jadwigą Mikołajczykówną. Wyspiański bawił się na tym weselu i zainspirowało go ono do napisania dramatu. Wesele bardzo szybko, bo już w 1901 r., zostało wystawione w teatrze. Postacie dramatu można podzielić są na dwie kategorie.
Wyspiański po wystawieniu dramatu miał nieprzyjemności związane z pretensjami osób, które opisał. 2. Osoby dramatu (postaci symboliczne, historyczne, literackie), pojawiają się w akcie II zapowiedziane przez Chochoła (czyli różę zawiniętą w słomę). Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach – Chochoł zapowiada, że zjawy będą materializacją myśli, odzwierciedleniem uczuć, marzeń, myśli, lęków, sumienia, będą charakteryzowały postaci, którym się ukażą. Są to:
POSTAWA SPOŁECZEŃSTWA WOBEC CHWILI OSOBLIWEJ W utworze Gospodarz przekazuje Jaśkowi róg, nie chcąc brać odpowiedzialności za wydarzenia, które mają nastąpić na siebie. Ilustruje to słomiany zapał społeczeństwa, które nie jest zdolne do działania (Gospodarz był pijany i śpiący). Wysłany z misją Jasiek gubi róg (z powodu próżności – bo schylił się po czapkę z pawich piór). W ten sposób okazja do poderwania społeczeństwa do walki zostaje zaprzepaszczona. Nadchodzi Chochoł i usypia wszystkich, a Jasiek bez złotego rogu nie może ich obudzić. Chochoł jest ohydnym straszydłem, przygrywa na patykach. Muzyka jest polska, narodowa, ale usypiająca i przygnębiająca. Taniec jest powolny, monotonny i spokojny, wszyscy tańczą w kole, jak w transie. Przypominają kukły, trupy. Taniec ten obrazuje społeczeństwo polskie i jego stosunek do spraw narodowowyzwoleńczych. Społeczeństwo jest ospałe, nie ma kontaktu z rzeczywistością. Ludzie są w letargu, nie próbują się wyzwolić, byle kto może nimi manipulować – tańczą, jak im kto zagra. Jest to tragiczna sytuacja, a fatum tworzy historia i mentalność Polaków. Istnieje konflikt między wielkością ideałów a małymi możliwościami realizacji. Społeczeństwo żyje marzeniami i przeszłością. Wyspiański poddał ocenie obie warstwy społeczne: chłopów i inteligencję, po pierwsze wydobywając z ich dusz to, co prawdziwe, po drugie stawiając ich przed możliwością wspólnego czynu. Okazuje się, że w tym ważnym momencie inteligenci zawiedli, a chłopi nie dorośli do tak poważnego zadania – szansa została zmarnowana. WĄTEK REALISTYCZNY WESELA – ATAK NA MIT SOLIDARYZMU SPOŁECZNEGO W utworze w akcie I ukazane są wzajemne stosunki społeczne chłopstwa i wyższych warstw. Z wypowiedzi poszczególnych osób można wywnioskować, jak naprawdę wyglądał wówczas solidaryzm społeczny. Na przykład Dziennikarz mówi do chłopów: Ja myślę, że na waszej parafii świat dla was dosyć szeroki. Uważa on, że chłopi nie powinni się interesować polityką, nie chce rozmawiać z nimi na poważne tematy i traktuje ich pogardliwie. Poeta na chłopów patrzy okiem artysty, fascynuje go uroda wsi i traktuje wieś jako temat literacki, czyli dość powierzchownie. Bardzo wiele można wywnioskować z rozmowy Radczyni z Kliminą (chłopką). Ta pierwsza zagaduje: Czyście sobie już posiali? Nie byłoby może nic w tym pytaniu dziwnego, gdyby nie pora roku – koniec listopada... Radczyni nie uważa małżeństwa chłopki z panem za dobrą rzecz, według niej to dziwactwo. On wykształcony, ty bez szkół – zwraca się do panny młodej. Pan Młody jest zafascynowany swoją żoną, jej urodą i pochodzeniem. Traktuje ją jak bóstwo, chociaż ona tego nie rozumie. Wieś widzi jak na obrazku, wyidealizowaną – nie dostrzega konieczności ciężkiej pracy i biedy. Pan Młody bardzo chciałby upodobnić się do chłopów – chodził boso, bez bielizny; uważał, że to pomoże mu wkupić się w lud. Chłopi są patriotami (np. Czepiec), mają siłę, werwę i potrafią być spontaniczni: Ino na wsi jeszcze dusa, co się z fantazyją rusa. Nie mają jednak przywódcy, ani wśród swoich, ani w wyższych warstwach: Pany wyście ino do majaki. Solidaryzm społeczny to mit, niemożliwy do zrealizowania; ukształtowany przez romantyzm – w kolejnych latach został skompromitowany. SŁYNNE SYMBOLE W WESELU Bogatą warstwę symboliczną Wesela tworzą sceny wizyjne i osoby dramatu, opisane wcześniej. Oprócz tego występuje zbiór rekwizytów,
WESELE JAKO DRAMAT SYNKRETYCZNY Utwór Wyspiańskiego jest dramatem symboliczno-poetyckim, łączącym w sobie cechy różnych dramatów. Jego cechy to: – antynaturalizm; RÓŻNE KONWENCJE W WESELU I. Dramat antyczny: II. Dramat romantyczny:
III. Dramat realistyczny: – konflikt społeczny; – obraz obyczajów; – zasada prawdopodobieństwa (osoby autentyczne); – język potoczny, codzienny; – scenografia realistyczna; – przestrzeń stopniowo się rozszerza (od trzech ścian do Polski). |