Tadeusz Różewicz
KARTOTEKA
Kartoteka to zbiór akt, dokumentów, życiorysów; zbiór informacji urzędowych. Miejsce akcji utworu to pokój, który przekształca się jednak w szereg innych miejsc: staje się ulicą, kawiarnią, biurem, szkołą (bez zmian dekoracji). Akcja właściwie nie posuwa się naprzód, ot – różne osoby przechodzą, rozmawiają. Pisarz chciał pokazać fragment rzeczywistości, coś, co dotyczy każdego z nas i ciągle trwa.
Czas sztuki nie jest jednoznaczny, jej bohater urodził się w 1920 r., ma trzydzieści osiem lat, czyli teoretycznie możemy określić, że jest
Bohater należy do pokolenia Kolumbów, pochodzi z rodziny inteligenckiej. Znamy pewne fakty jego życia, ważne i zupełnie błahe – otruł babcię, wyjadał cukier, podglądał kobietę. W czasie wojny był w partyzantce, zastrzelił człowieka. Po wojnie "klaskał", czyli popierał ówczesną władzę, był komunistą. Miał żonę Olgę, którą porzucił. Był dyrektorem operetki. Jest to dość szablonowy życiorys.
W Kartotece bohater wegetuje, nie działa, nie przejawia żadnych zainteresowań, nie ma żadnych celów. Jedynie leży i rozmawia – z wujkiem, młodą Niemką, panem z przedziałkiem (krytykiem literackim). Bohater jest skażony wojną, nie potrafi zapomnieć o przeszłości, dręczy go również fakt podporządkowania się reżimowi stalinowskiemu. Przeżywa kryzys wewnętrzny, jest wypalony, nie ma żadnych planów na przyszłość. Tęskni do przyrody i prostoty (chcę upiec ziemniaka, posadzić jabłonkę), jednak nic nie robi, pozostaje w stanie marazmu.
Sądy bohatera:
• | O ludziach – twierdzi, że są egoistami, nie obchodzą ich inni ludzie, nie są wrażliwi na czyjąś krzywdę; bohater uważa się za lepszego od innych, a jest taki sam; |
• | O dziennikarzach – są głupi, mówią zawile, brak im operatywności; |
• | O krytykach literackich – bohater pogardza nimi, uważa, że przeszkadzają tworzyć pisarzom, nie mają własnego zdania, służą reżimowi, są konformistami i wazeliniarzami – dostosowują się do każdej sytuacji; |
• | O Wujku (który w sztuce jest przedstawicielem uczciwych ludzi) – godny poszanowania, jest prosty, autentyczny, jego uczucia są prawdziwe; Wujek został tu skontrastowany z krytykiem literackim Bobikiem, którym bohater pogardza, dlatego proponuje Bobikowi wypicie wody z miednicy, w której moczył nogi Wujek; |
• | O ówczesnych czasach – nie ma bohaterów, nie ma wielkości; ludzie są szarzy, pospolici i bez ambicji. Bohater jest wytworem tego społeczeństwa. |
• | O kobietach – traktuje je obojętnie, uważa że są głupie; opuścił swoją żonę; |
• | O religii – nie zastanawia się nad nią; |
• | O młodzieży – jest szansą na odrodzenie ludzkości, jest czysta, ma świeże spojrzenie na świat i potrafi kochać. |
Różewicz w Kartotece drwi ze współczesnego społeczeństwa, z uświadamiania seksualnego, z podróży zagranicznych (bohater był w Paryżu, ale zrobił tylko zakupy), ze szkoły i z matury, która wymaga jedynie wiedzy książkowej, a nazywa się egzaminem dojrzałości.
Kartoteka jako antydramat
Dramat antyczny to szereg niezbywalnych zasad dotyczących czasu, miejsca i akcji. Reguły określają również typ bohatera (z wyższych sfer). W dramacie antycznym ważną rolę odgrywa chór, panuje zasada decorum, a zakończenie jest zamknięte. Kartoteka przeczy wszystkim tym regułom. Ani miejsce, ani czas akcji nie jest określony, sama akcja zaś jest nieciągła, brak związków przyczynowo-skutkowych, nie ma punktu kulminacyjnego. Akcja przypomina strumień świadomości, zastosowana jest poetyka snu. Przez szereg takich zabiegów Różewicz chciał pokazać chaos we wnętrzu człowieka.
Bohater nie ma osobowości, jest everymanem. Jego szablonowość i brak działania czyni z niego antybohatera i zarazem przedstawiciela wszystkich szarych, pospolitych ludzi.
Chór stanowią zdziecinniali skretyniali staruszkowie, zabijani ożywają. Lekceważą bohatera, są wulgarni i zakłócają akcję. Ich komentarze są bez sensu. Jest to parodia chóru antycznego.
W Kartotece mieszają się różne style: urzędowy, naukowy, kolokwialny; pojawiają się wulgaryzmy i publicystyka, a także fragmenty fraszek Jana Kochanowskiego.
Zakończenie utworu jest otwarte. Kierunek artystyczny bliski Kartotece to surrealizm.