Aleksander II
(ur. 1818 r., zm. 1881 r.)

 Car Rosji od 1855 r. Syn Mikołaja I, ojciec Aleksandra III. Pochodził z dynastii Romanowów.

Kiedy Aleksander II obejmował tron rosyjski po śmierci swego ojca (1855), trwała jeszcze wojna krymska. Miała ona niekorzystny przebieg dla Rosji, przeciw której walczyły Wielka Brytania, Francja, Turcja i Sardynia. Działania wojenne zakończyły się podpisaniem pokoju w Paryżu (III 1856), na mocy którego Rosja utraciła deltę Dunaju, a południową Besarabię musiała przekazać księstwu Mołdawii. Księstwo to, podobnie jak księstwo wołoskie i Serbia, pozostawało wasalem imperium osmańskiego, ale z gwarancjami mocarstwa europejskiego. Morze Czarne zostało ogłoszone terytorium zdemilitaryzowanym i neutralnym, a na Dunaju ustanowiono wolność żeglugi. Państwo tureckie uzyskało gwarancje nienaruszalności swych granic.

Zakończenie wojny krymskiej i postanowienia pokoju paryskiego przyniosły zasadnicze zmiany w układzie sił w Europie. Rosja, której sojusz z Wielką Brytanią został zerwany, utraciła dominującą pozycję we wschodniej Europie i na Bałkanach, a jej wpływy na Bliskim Wschodzie zostały znacznie ograniczone. Obowiązujący dotąd system Świętego Przymierza został ostatecznie zlikwidowany.

Niepowodzenia na polu militarnym i politycznym miały duży wpływ na wewnętrzne sprawy Rosji. W początkowym okresie swego panowania Aleksander II wprowadził szereg liberalnych reform. W 1861 r. ukazy carskie zapoczątkowały likwidację stosunków feudalnych na wsi rosyjskiej. W II 1861 r. wydany przez Aleksandra II manifest dawał osobistą wolność chłopom, między których rozdzielano ziemię. Mieli oni także prawo do kupna gruntów, jednak wysokie obciążenia finansowe skutecznie hamowały rozwój chłopskiej własności, a przeludnienie wsi powodowało, że reformy agrarne okazywały się połowiczne i ostatecznie niewystarczające. Stąd w wielu guberniach dochodziło do niepokojów i wystąpień chłopskich, które były brutalnie tłumione przez wojsko. Aleksander II wprowadził również reformę ziemską, sądową, wojskową, samorządową i szkolną. Zmiany  spowodowały rozwój stosunków kapitalistycznych w Rosji i znaczący rozwój gospodarczy kraju. Wzrosła liczebność klasy robotniczej, powstały wielkie okręgi przemysłowe w Zagłębiu Donieckim i Baku, rozbudowana została sieć kolejowa.

Imperator rosyjski – car Aleksander II

Od 1863 r. Aleksander II przeszedł do polityki zdecydowanie reakcyjnej, co spowodowało w imperium rosyjskim wzmożenie aktywności ruchów rewolucyjnych, a także, jak na ziemiach  polskich, nasilenie nastrojów niepodległościowych. Nielegalne organizacje o charakterze rewolucyjnym i demokratycznym były przez władze carskie bezwzględnie ścigane i likwidowane. Działacze na rzecz ludu rosyjskiego (narodnicy), skupiający się w takich organizacjach jak "Ziemia i Wola" czy "Narodna Wola" byli represjonowani, co w konsekwencji prowadziło do radykalizacji ich działań.

22 I 1863 r. na terenach Królestwa Polskiego, Litwy i części Ukrainy wybuchło przeciw Rosji narodowe powstanie Polaków, które trwało do późnej jesieni 1864 r. By odciągnąć chłopów polskich od walki, Aleksander II ogłosił w 1864 r. dekret wprowadzający na terenie Królestwa reformy uwłaszczeniowe. Po krwawym stłumieniu powstania styczniowego car nasilił represje wobec Polaków, masowo zsyłając uczestników i sympatyków powstania na Sybir i konfiskując ich majątki oraz prowadził politykę rusyfikacji ludności polskiej.

Starcie kozaków z oddziałami polskimi w czasie powstania styczniowego

Aleksander II kontynuował zapoczątkowane za czasów Mikołaja I prześladowania unitów zamieszkujących ziemie polskie. W 1874 r. w Pratulinie na Podlasiu oddziały kozaków dokonały brutalnego mordu na unitach sprzeciwiających się włączeniu ich do Kościoła  prawosławnego.

Masakra unitów podlaskich w 1874 r.

W polityce zagranicznej Aleksander II dążył do odbudowy utraconej po wojnie krymskiej pozycji Rosji na arenie międzynarodowej.

Za jego panowania Rosja kontynuowała również ekspansję w środkowej Azji i na Dalekim Wschodzie. W 1858 r., po negocjacjach z Chinami, na mocy układu z Aigun do imperium rosyjskiego przyłączony został Kraj Nadamurski oraz Kraj Ussuryjski, gdzie w 1860 r. wybudowano niezamarzający port Władywostok, który stał się główną bazą rosyjskiej floty dalekowschodniej.

Od 1864 r. cesarstwo rosyjskie rozpoczęło systematyczne podboje obszarów Azji Środkowej. W ciągu następnych dwudziestu lat Rosja podporządkowała sobie chanat Chiwy, emirat Buchary i Turkiestan. Rosjanie kontynuowali swe podboje także na Kaukazie.

Ekspansywna polityka Aleksandra II doprowadziła do poważnych napięć z Wielką Brytanią.

W 1867 r. Rosja za sumę 7,2 miliona dolarów sprzedała Stanom Zjednoczonym Alaskę, koncentrując się na zagospodarowaniu wschodniej Syberii.

W 1875 r. Rosja i Japonia zawarły układ, który przyznawał Rosjanom prawo do południowej części wyspy Sachalin w zamian za odstąpienie Japonii 18 Wysp Kurylskich (w późniejszym czasie obie strony dążyły do rewizji tego układu, a spór o Kuryle trwa do dziś).

Wojna rosyjsko-turecka (1877–78) zakończyła się zwycięstwem Aleksandra II i podpisaniem bardzo korzystnego dla Rosji pokoju w San Stefano. Przeciw jego postanowieniom wystąpiła Wielka Brytania, a powstały spór omal nie zakończył się wybuchem wojny. Takim konsekwencjom zapobiegły jednak Niemcy, zwołując w VI 1878 r. w Berlinie kongres w celu rozwiązania zaistniałych problemów. Wobec jednolitej postawy mocarstw europejskich Rosja musiała zgodzić się na kompromis i pewne ustępstwa terytorialne wobec Turcji. Kongres berliński (VI–VII 1878) uznawał niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz autonomię Bułgarii (bez Rumelii Wschodniej). Rumunia oddała Rosji południową Besarabię w zamian za północną Dobrudżę. Austro-Węgrom oddano pod zarząd Bośnię i Hercegowinę, a Wielkiej Brytanii – Cypr. Mimo pewnych ustępstw Rosji, jej wpływy ma Bałkanach znacznie się umocniły.

Car Aleksander II zginął w Petersburgu 13 III 1881 r. w zamachu, którego dokonali członkowie "Narodnej Woli" – Polak I. Hryniewiecki i Rosjanin N. Rusakow. Następcą Aleksandra II został jego syn Aleksander III. 

powrót do początku strony