Mikołaj I
(ur.1796 r., zm.1855 r.)

Cesarz Rosji od 1825 r., król polski w latach 1825–1831. Syn Pawła I, brat Aleksandra I, ojciec Aleksandra II. Pochodził z dynastii Romanowów.

W 1817 r. w Sankt Petersburgu Mikołaj poślubił Charlottę Pruską (Fryderykę Luisę Charlottę Wilhelminę Hohenzollern), która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Aleksandra Fiodorowna.

Po niespodziewanej śmierci Aleksandra I (XI 1825) władzę w Rosji powinien był przejąć, drugi w kolejności dziedziczenia, jego brat Konstanty, pełniący wówczas funkcję naczelnego wodza Królestwa Polskiego. Kiedy jednak ten zrzekł się praw do sukcesji, cesarzem rosyjskim został trzeci syn Pawła I – Mikołaj. 

Tymczasem podczas zamieszania wokół następstwa tronu wybuchło w Petersburgu powstanie dekabrystów (XII 1825), które było próbą wojskowego puczu skierowanego przeciw absolutystycznej władzy carskiej. Miało na celu wprowadzenie rządów opartych na konstytucji i przeobrażenie polityczne oraz społeczne Rosji. Po objęciu władzy Mikołaj I stłumił powstanie dekabrystów. Przywódców spisku kazał stracić, a kilkuset innych uczestników zostało zesłanych na Sybir.

Mikołaj I od początku swego panowania rozbudowywał administrację państwową, by mieć jak największą kontrolę nad społeczeństwem. Rozrost biurokracji wiązał się przy tym z umacnianiem systemu policyjnego, tudzież  wzmożeniem represji policyjnych.

By podporządkować sobie działalność tajnej policji, car Mikołaj I utworzył w 1826 r. III Oddział Kancelarii Osobistej, który poprzez inwigilację różnych grup społecznych (głównie inteligencji) miał zwalczać wszelkie ruchy demokratyczne i rewolucyjne w rosyjskim imperium. Korzystając z rozbudowanej sieci szpiegów i donosicieli, car dekonspirował i likwidował postępowe organizacje,  prześladował uczonych, pisarzy i poetów sympatyzujących z republikańskimi nurtami. Mikołaj miał w pogardzie naukę i ludzi zajmujących się nią, ograniczał rozwój oświaty i szkolnictwa, wprowadził ostrą cenzurę, nie dopuszczał do jakiejkolwiek krytyki władzy. Studenci często poddawani byli policyjnemu nadzorowi.

Car sprzeciwiał się zniesieniu ustroju pańszczyźnianego w Rosji, a wszelkie bunty chłopskie bezwzględnie tłumił. Pewne działania reformatorskie na wsi podejmowane przez Mikołaja (m.in. ograniczenie zależności chłopów od właścicieli ziemskich) posuwały się naprzód bardzo powoli i były dalece niewystarczające.

29 XI 1830 r. w Królestwie Polskim wybuchło powstanie listopadowe, którego przyczyną było nieprzestrzeganie przez Mikołaja I konstytucji z 1815 r., represje wobec polskich organizacji oraz ogłoszenie mobilizacji armii Królestwa, która miała być wysłana do tłumienia rewolucji w zachodniej Europie. Sejm powstańczy 25 I 1831 r. ogłosił detronizację cara Mikołaja I i Romanowów.

Po stłumieniu powstania listopadowego (X 1831) Mikołaj zlikwidował polskie wojsko, zniósł konstytucję Królestwa Polskiego, a w 1832 r. wprowadził tzw. Statut Organiczny, na mocy którego wcielił Królestwo Polskie do imperium rosyjskiego. Wobec uczestników powstania car zastosował surowe represje (aresztowania, zsyłki na Sybir, konfiskaty majątków). Uniwersytety w Warszawie i Wilnie zostały zamknięte. Rozpoczęły się prześladowania unitów, których odtąd siłą próbowano wcielić do Kościoła prawosławnego.

Zwycięstwo wojsk rosyjskich nad oddziałami polskimi
w bitwie pod Ostrołęką (26 IX 1831 r.)

W polityce zagranicznej Mikołaj I dążył do umocnienia wpływów rosyjskich na Bałkanach i Bliskim Wschodzie. W 1826 r. Rosja i Wielka Brytania przyjęły tzw. protokół petersburski o wspieraniu Greków walczących o uzyskanie niezależności od Turcji. 

W IV 1828 r. Rosja wypowiedziała imperium osmańskiemu wojnę, podczas której odniosła szereg sukcesów. Na mocy pokoju adrianopolskiego (IX 1828) Mikołaj I włączył do swego imperium niemal całe ujście Dunaju i część Armenii natomiast księstwa naddunajskie – Mołdawia i Wołoszczyzna – pozostawały pod okupacją rosyjską, która zakończyła się dopiero w 1834 r.

W tym czasie Rosja prowadziła również działania wojenne przeciw szachowi perskiemu, w wyniku których w 1828 r. odebrała Persji chanat erywański i nachiczewański.

Mikołaj I, który opowiadał się za utrzymaniem ładu w Europie ustalonego w 1815 r. na kongresie wiedeńskim, zawarł w 1833 r. sojusz z Prusami i Austrią. 

Po wybuchu rewolucji we Francji (II 1848) car zerwał stosunki dyplomatyczne z Paryżem.

W V 1849 r. Mikołaj I wysłał armię pod dowództwem Iwana Paskiewicza, by pomogła cesarzowi austriackiemu stłumić rewolucję węgierską, przez co car zyskał przydomek "żandarma Europy".

Mikołaj I zmierzał do uzyskania coraz większych wpływów na Bałkanach oraz opanowania strategicznych cieśnin Bosforu i Dardaneli, sprowokował więc konflikt z Wielką Brytanią, Francją, Sardynią i Turcją i w konsekwencji wybuch wojny krymskiej (1853–56), która miała niekorzystny dla Rosji przebieg.

Mikołaj I Romanow zmarł w Petersburgu 2 III 1855 r. jeszcze przed zakończeniem wojny krymskiej. Jego następcą został najstarszy syn – Aleksander II. 

Imperator Mikołaj I Romanow

Pomnik cara Mikołaja I w Sankt Petersburgu

WAŻNE DATY:

1825 – objęcie tronu rosyjskiego przez Mikołaja I; powstanie dekabrystów 1826 – utworzenie III Oddziału Kancelarii Osobistej (tajnej policji) 1828–29 – wojna rosyjsko-turecka zakończona pokojem w Adrianopolu 1830–31 – powstanie listopadowe w Królestwie Polskim 1832 – ogłoszenie przez cara Statutu Organicznego, wcielenie Królestwa Polskiego do imperium rosyjskiego 1833 – zawarcie sojuszu przez Rosję, Prusy i Austrię 1849 – interwencja rosyjska przeciw rewolucji węgierskiej 1853–56 – wojna krymska 1855 – śmierć Mikołaja I

powrót do początku strony