Oktawian August, Gaius Octavius
(ur. 63 r. przed Chr., zm. 14 r. po Chr.)

Pierwszy cesarz rzymski, założyciel dynastii julijsko-klaudyjskiej.

Był synem siostrzenicy Juliusza Cezara, który go adoptował i wyznaczył na swojego następcę. Po śmierci Cezara (44 r. przed Chr.), przyjął imię Gajusz Juliusz Cezar Oktawian i rozpoczął walkę o objęcie władzy w Rzymie. Jego głównym rywalem był wtedy Marek Antoniusz, który nie chciał uznać Oktawiana za prawowitego następcę Cezara. Dzięki poparciu senatu, w tym Cycerona, Oktawian August zdołał jednak osłabić pozycję Antoniusza, następnie pokonał go w bitwie pod Mutiną (43 r. przed Chr.). Po powrocie do Rzymu został wybrany na konsula, uchwalił także ustawę w sprawie ukarania morderców Cezara.

Porozumienie Oktawiana z republikańskim senatem nie było możliwe do utrzymania w dłuższej perspektywie. W 43 r. przed Chr. doszło do zawarcia tzw. drugiego triumwiratu, czyli oficjalnego porozumienia Oktawiana, Antoniusza i Lepidusa skierowanego przeciw stronnictwu republikańskiemu. Nieograniczona władza triumwirów przyczyniła się do upadku ustroju republikańskiego, którego obrońcy zostali ostatecznie pokonani w bitwie pod Filippi w 42 r. przed Chr. Podczas podziału władzy Oktawianowi przypadła Italia, Antoniuszowi wschodnia, a Lepidusowi zachodnia część państwa rzymskiego. Po kilku latach doszło do rozłamu między triumwirami. Rywalizacja między Oktawianem i Antoniuszem stawała się coraz ostrzejsza (Lepidus został odsunięty już wcześniej) i w końcu doprowadziła do wybuchu wojny domowej (32 r. przed Chr.). Rozstrzygająca bitwa rozegrała się na morzu pod Akcjum w 31 r. przed Chr. i zakończyła się całkowitym zwycięstwem Oktawiana Augusta. Dokonał on również inwazji na Egipt, gdzie schronił się Marek Antoniusz (który popełnił później samobójstwo).

Po śmierci Marka Antoniusza, Oktawian stał się jedynym władcą państwa rzymskiego. Od 31 r. przed Chr. był stale wybierany na konsula, a w 29 r. przed Chr. nadano mu uprawnienia cenzora. Umożliwiło mu to sporządzenie nowej listy senatorów. Na pierwszej pozycji znalazł się on sam jako princeps  senatus (pierwszy w senacie). Od tego tytułu nowy ustrój określano mianem pryncypatu.

13 stycznia 27 r. przed Chr. podczas słynnego posiedzenia senatu Oktawian zrzekł się swych nadzwyczajnych pełnomocnictw i ogłosił przywrócenie republiki. W rzeczywistości był to tylko zręczny manewr polityczny, który wykonał, znając bezgraniczne oddanie wielu senatorów. Zgodnie ze swoimi przewidywaniami został pokornie poproszony o zachowanie władzy. Ostatecznie zgodził się na podzielenie nią z senatem, za co otrzymał zaszczytny przydomek Augustus (z łac. uświęcony, majestatyczny). Odtąd tytułował się jako Imperator Caesar Augustus Divi filius.

Istotą sprawowania władzy cesarskiej było utrzymywanie najwyższego zwierzchnictwa nad wojskiem. Do roku 23 r. przed Chr. Oktawian August sprawował je jako konsul, w tymże roku zrezygnował z konsulatu, ale otrzymał tzw. imperium maius, prawo dające mu władzę wojskową nad wszystkimi prowincjami. Podstawą cywilnej władzy Oktawiana Augusta była dożywotnia funkcja trybuna, dzięki której miał wszystkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych. W 12 r. przed Chr. przejął także funkcję najwyższego kapłana, zapewniającą mu zwierzchnictwo nad sprawami kultu.

Bitwa pod Akcjum

Panowanie Oktawiana Augusta było dla Rzymu czasem wewnętrznego spokoju oraz  gospodarczego i kulturalnego rozwoju. Wojny toczyły się jedynie na krańcach imperium. Utworzone zostały nowe prowincje rzymskie: Noricum, Windelicja, Recja, Panonia i Mezja. Północne granice imperium opierały się o Ren i Dunaj. Nie powiodła się jednak próba podboju Germanii po Łabę, armia rzymska poniosła klęską w Lesie Teutoburskim w 9 r. po Chr.

Oktawian August przeprowadził szereg ważnych reform wewnętrznych. Zreorganizował i usprawnił administrację (zachował dawne rzymskie instytucje państwowe, ale objął je swoją stałą kontrolą), zredukował liczbę członków senatu do 600, ustanowił nowy cenzus majątkowy dla ekwitów i senatorów, zreformował armię, ustanowił szereg praw mających na celu moralne odrodzenie społeczeństwa rzymskiego, w tym życia rodzinnego i religijnego, odnowił wiele zaniedbanych tradycji religijnych. Przyczynił się do rozbudowy Rzymu, każąc wznosić nowe świątynie i odbudowywać stare. Otaczał opieką twórców kultury, naukowców i artystów – literatura rzymska w tym czasie przeżywała swój „złoty wiek”.

Forum Augusta ze świątynią Marsa Mściciela – rekonstrukcja

Oktawian August zmarł w 14 r. po Chr. w wieku 76 lat. Jak podaje Swetoniusz, autor „Żywotów Cezarów”, umierając zapytał zebranych wokół siebie przyjaciół, czy dobrze odegrał rolę w komedii życia i dodał: „Jeśli sztuka podobała się wam, klaszczcie w dłonie i odprowadźcie nas wesołym korowodem”.

August z Prima Porta

WAŻNE DATY: (lata przed Chrystusem)

43 – bitwa pod Mutiną; II triumwirat (Oktawian, Antoniusz i Lepidus)  42 – bitwa pod Filippi  32 – wybuch wojny domowej  31 – morska bitwa pod Akcjum (zwycięstwo Oktawiana nad Markiem Antoniuszem)  27 – nadanie Oktawianowi przydomka Augustus; początek cesarstwa (pryncypatu) w Rzymie

WAŻNE DATY: (lata po Chrystusie)

9 po Chr. – klęska wojsk rzymskich w Lesie Teutoburskim  14 – śmierć cesarza Oktawiana Augusta