Dioklecjan,
Caius Valerius Aurelius Diocletianus
(ur. ok. 245 r. po Chr., zm. 316 r. po Chr.)

Syn wyzwoleńca z Dalmacji, cesarz rzymski od 284 r. Lata jego panowania dały  początek nowej formie rządów absolutnych zwanej dominatem.

Po zamordowaniu cesarza Numeriana w 284 r. naddunajskie oddziały ogłosiły Dioklecjana cesarzem. Karinus, współrządzący z Numerianem,  pokonał Dioklecjana w bitwie nad rzeką Margus (Mezja) w 285 r., został jednak zdradzony przez własnych żołnierzy i wkrótce zamordowany. Senat rzymski uznał cesarzem Dioklecjana. Nowy cesarz okazał się utalentowanym władcą i dobrym organizatorem, za rządów którego Imperium Rzymskie zostało wewnętrznie i zewnętrznie umocnione i choć nie był wybitnym przywódcą wojskowym, potrafił trafnie dobierać sobie właściwych współpracowników i dowódców.

Zagrożenia zewnętrzne i trudności w Germanii i Galii spowodowały, że Dioklecjan w 286 r. mianował drugim cesarzem (tzw. augustem) Maksimiana, który miał  opanować sytuację w zachodniej części cesarstwa, natomiast Dioklecjan rządził we wschodniej części państwa. Narastające trudności wewnętrzne skłoniły Dioklecjana  do wprowadzenia w 293 r. systemu tetrarchii, polegającego na współrządach dwóch władców z tytułem augustów i dwóch cezarów (po 20 latach rządów augustowie mieli abdykować na rzecz cezarów, ci zaś mieli dobrać sobie kolejnych współwładców). Cezarem Dioklecjana na wschodzie został Galeriusz, natomiast Maksimiana na zachodzie – Konstancjusz Chlorus. Było zatem odtąd czterech cesarzy, jednak z wyraźnym akcentem wyższości Dioklecjana jako pierwszego augusta, który władzę objął najwcześniej i nosił przydomek Iovius. Podczas gdy Maksimius nosił przydomek o mniejszej randze – Herculius.
 
Choć system tetrarchii formalnie nie wprowadzał podziału terytorialnego państwa, cesarze sprawowali rządy na określonym obszarze. Dioklecjan władał głównie we wschodniej części państwa; Maksimianus w Italii, Afryce i Hiszpanii; Galeriusz w Ilirii, Macedonii i Grecji; Konstancjusz w Galii i Brytanii. Żaden z cesarzy nie rezydował w Rzymie. Siedzibą Dioklecjana była Nikodemia w Bitynii, Maksimiana Akwileja (potem Mediolan), Galeriusz przebywał zwykle w Sirmium nad rzeką Sawą, natomiast Konstancjusz w Trewirze.

Dążąc do osłabienia władzy namiestników prowincji, Dioklecjan wprowadził istotne zmiany w administracji państwa rzymskiego. W miejsce dotychczasowych 50 prowincji utworzono ponad 100 mniejszych. Zwiększona została liczebność wojska, jednocześnie wprowadzano zasadę rozdziału władzy wojskowej od administracyjnej w prowincjach.  Dioklecjan próbował  poprawić także sytuację gospodarczą państwa i zahamować szybko postępującą inflację, w 301 r. wprowadził reformę podatkową i wydał zarządzenie ustalające maksymalne ceny na towary i usługi, do obiegu wprowadzono nową złotą monetę (aureus), co jednak nie zapobiegło dalszej deprecjacji pieniądza. W latach jego panowania prowadzone były liczne prace budowlane, m.in. wzmacniano fortyfikacje i wznoszono obiekty użyteczności publicznej (np. rzymskie termy).

By umocnić absolutną władzę w państwie Dioklecjan przypisywał sobie cechy boskie i jako ich pan (dominus) nakazywał swym poddanym oddawanie sobie czci i hołdu charakterystycznego dla kultury wschodniej. W latach 303–304 cesarz wydał szereg edyktów skierowanych przeciw chrześcijanom. W czasie masowych represji wyznawcy tej religii usuwani byli ze stanowisk państwowych i wojska, wielu zginęło śmiercią męczeńską. Prześladowania  nie zdołały jednak złamać gmin chrześcijańskich.

W 305 r., zgodnie z przyjętymi wcześniej zasadami, Dioklecjan wraz z Maksimiusem po 20 latach rządów dobrowolnie złożyli władzę i przekazali ją swym zastępcom. Po abdykacji Dioklecjan osiadł w Salonie (dzieś: Split w Chorwacji), zmarł w 316 r.

Pałac Dioklecjana w Salonie

Wizerunek Dioklecjana na rzymskiej monecie

WAŻNE DATY: (lata po Chrystusie)

284 – śmierć Numeriana i ogłoszenie Dioklecjana cesarzem 285 – uznanie Dioklecjana cesarzem przez senat rzymski 286 – mianowanie Maksimianusa drugim augustem 293 – początek tetrarchii (współrządy czterech cesarzy) 301 – reformy gospodarcze Dioklecjana 303–304 – edykty skierowane przeciw chrześcijanom i ich masowe prześladowania 305 – dobrowolna abdykacja Dioklecjana i Maksimiusa 316 – śmierć Dioklecjana