SŁOWNIK terminów literackichA|||||||||||||||||||||||| 
absurd – sytuacja, sformułowanie lub myśl pozbawiona sensu, niedorzeczność, np. but w butonierce, słowa te łączy jedynie podobne brzmienie, poza tym ich zestawienie jest nonsensowne (tzn. pozbawione sensu). Na absurdzie opiera się m.in. gra słów, groteska. adaptacja – przetworzenie dzieła literackiego na utwór innego rodzaju literackiego bądź na inną dziedzinę sztuki, na przykład sfilmowana powieść to adaptacja filmowa, inaczej nazywana ekranizacją, jak Krzyżacy Henryka Sienkiewicza w reż. Aleksandra Forda, Quo vadis Henryka Sienkiewicza w reż. Jerzego Kawalerowicza. Zobacz: przekład, scenariusz, scenopis. adresat – realna osoba wymieniona w utworze z imienia i nazwiska (w tytule, dedykacji lub tekście), do której zwraca się twórca dzieła, np. Do Joachima Lelewela Adama Mickiewicza. Zobacz: odbiorca dzieła literackiego. aforyzm – zwięzła, błyskotliwa wypowiedź dotycząca jakiegoś ogólnego spostrzeżenia, często zaskakująca. Słynne polskie aforyzmy to m.in. Myśli nieuczesane Stanisława Jerzego Leca, np.: Na żadnym zegarze nie znajdziesz wskazówek do życia, Do głębokiej myśli trzeba się wspiąć. Zobacz: złota myśl, maksyma, sentencja. akapit – początek tekstu prozatorskiego wyróżniony wcięciem lub cały fragment między wcięciami. Zobacz: proza. akcent – uwydatnienie określonej sylaby w wyrazie lub zespole wyrazów przez: podniesienie wysokości głosu podczas jej wymawiania, przedłużenie jej wymawiania lub mocniejsze wymówienie. Zobacz: rytm, wiersz. akcja – układ zdarzeń, sytuacji i działań bohaterów, które rozwijają się w czasie i zmierzają do jakiegoś celu. Można wyodrębnić jej cztery fazy: zawiązanie (wstępny etap przebiegu akcji, zapoznanie czytelnika z tematem utworu), rozwinięcie (najbardziej rozbudowana część przebiegu akcji, czytelnik poznaje postacie, ich problemy i przebieg zdarzeń), punkt kulminacyjny (najważniejszy punkt utworu, moment, w którym zdarzenia osiągają najwyższą wyrazistość), rozwiązanie (końcowy etap przebiegu akcji, rozstrzygnięcie problemów bohaterów, które były tematem utworu). Zobacz: fabuła. akt – część utworu dramatycznego zawierająca zamknięty fragment akcji, obejmująca tekst główny utworu, czyli dialogi postaci (podobnie jak rozdział w powieści). Akty dodatkowo podzielone są na sceny (w dramacie starożytnym były oddzielone od siebie pieśniami chóru). Zobacz: didaskalia, dramat. alegoria – element świata przedstawionego (motyw lub postać albo całe opowiadanie), który posiada dwa znaczenia – pierwsze dosłowne, a drugie przenośne. Przenośnia w alegorii może być odczytywana tylko w sposób jednoznaczny, np. szkielet ludzki jako śmierć, kobieta z opaską na oczach i wagą w ręce jako sprawiedliwość, amor z łukiem jako alegoria miłości. W poniższym utworze alegorycznie została przedstawiona walka poety za Ojczyznę – okręt to właśnie alegoria kraju, za który walczył poeta. Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,
A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę. (Juliusz Słowacki Testament mój) Zobacz: metafora, figury retoryczne, symbol. aluzja literacka – celowe nawiązanie w tekście utworu literackiego do innego dzieła, np. Kazimiera Iłłakowiczówna w wierszu Kain i Abel odwołuje się do Biblii, a Władysław Broniewski w utworze Ballady i romanse do wiersza Adama Mickiewicza o tym samym tytule. Aluzja może dotyczyć osoby pisarza, całego tekstu, elementu utworu literackiego (motywu, postaci, zdarzenia, stylu) lub epoki, prądu itp. Zrozumienie aluzji wymaga odpowiedniej znajomości literatury. Zobacz: stylizacja. anafora – figura polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku każdego zdania lub wersu. Życie jest okazją: skorzystaj z niej.
Życie jest pięknem: podziwiaj je.
Życie jest marzeniem: zrealizuj je.
Życie jest obowiązkiem: wypełnij go. (Matka Teresa z Kalkuty Hymn na cześć życia) Zobacz: epifora, figury retoryczne. anagram – przekształcenie wyrazu w taki sposób, aby z jego liter powstał nowy, np. tarcza – czarta, kara – arka, karta – tarka. Zobacz: gra słów. analiza dzieła literackiego – badanie dzieła literackiego, które ma na celu określić, z jakich elementów i w jaki sposób jest ono skonstruowane, kto jest bohaterem, jakie są kompozycja, gatunek i rodzaj literacki itp. Analiza to rozkładanie na elementy, czyli przeciwieństwo syntezy, która polega na łączeniu ich w całość. Zobacz: interpretacja. animizacja – nadanie przedmiotom, zjawiskom przyrody, pojęciom cech istot żywych. Występuje na przykład w zwrotach: tu biegnie linia kolejowa, żywy ogień, senne myśli, jest odmianą metafory. Inna nazwa to ożywienie. Zobacz: figury retoryczne, personifikacja. antologia – książka zawierająca wybrane utwory jednego bądź wielu autorów, które zostały podporządkowane jakiejś zasadzie tematycznej, np. Antologia poezji polskiej, Antologia dramatu antycznego, Czesław Miłosz – poezje wybrane. antonimy – pary słów o przeciwnym znaczeniu, których użycie służy wydobyciu jakiejś sprzeczności, np. mały – duży, gruby – chudy, mądry – głupi. Antonim jest przeciwieństwem synonimu. Zobacz: homonim, oksymoron. antyk – termin używany na określenie epoki najstarszej w dziejach kultury śródziemnomorskiej (czyli dotyczącej państw leżących nad Morzem Śródziemnym), głównie Grecji i Rzymu, która trwała od końca drugiego tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e. Inna nazwa to starożytność. Zobacz: epoka literacka. apokalipsa – gatunek literacki o rozbudowanej, mrocznej metaforyce (czyli zasobie metafor). Ważną rolę odgrywają w nim wizje prorocze (czyli wyobrażenia dotyczące przepowiadania przyszłości) oraz symbole dotyczące końca świata, np. biblijna Apokalipsa św. Jana. Zobacz: Biblia, biblijne gatunki literackie. apokryf – pismo o niepewnym autorstwie i pochodzeniu, często związane tematycznie z Biblią, ale uzupełniane o wątki sprzeczne z tekstem kanonicznym (czyli ogólnie przyjętym za obowiązujący). Apokryfami nazywa się w nauce o literaturze także falsyfikaty literackie, czyli fałszywe zabytki literatury. Przykładem mogą być Pieśni Osjana Jamesa Macphersona, książka ta było rzekomo zbiorem średniowiecznych poematów autorstwa legendarnego wojownika Osjana, w rzeczywistości napisał ją jednak James Macpherson, osiemnastowieczny szkocki poeta. apostrofa – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata, często fikcyjnego – bóstwa, muzy, lub przedmiotu czy pojęcia (myślowego odzwierciedlenia nazwy), występujący w wierszu, mowie lub przemówieniu. Słuchaj, dzieweczko!
– Ona nie słucha –
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
– Ona nie słucha. – (Adam Mickiewicz Romantyczność) Zobacz: inwokacja, figury retoryczne. archaizm – element języka, który należy do minionej epoki historycznej i został już wyeliminowany z użycia, np. posoka – krew, izba – pokój, pomieszczenie, ciżba - lud. Niekiedy na dawny język stylizuje (stylizacja) się całe teksty, zabieg taki nazywamy archaizacją. argument – wypowiedź potwierdzająca lub obalająca sąd o czymś, uzasadnienie, dowód. Zobacz: teza. artykuł – wypowiedź dotycząca aktualnych w danym momencie tematów społecznych, kulturalnych, politycznych itp. Podporządkowany jest jasno sformułowanemu tematowi, ale jego cechy gatunkowe nie są rygorystycznie (ściśle) sprecyzowane. Występuje m.in. w czasopismach, słownikach, encyklopediach (tzw. artykuły hasłowe). Zobacz: publicystyka. asceza – średniowieczna postawa polegająca na wyrzeczeniu się radości życia doczesnego w celu uzyskania zbawienia w niebie. Przykład takiego postępowania został opisany w Legendzie o św. Aleksym. autor – pisarz, twórca dzieła literackiego. powrót do początku strony |
