FILOZOFIA

Chociaż rozważaniom filozoficznym oddawało się nieliczne grono wykształconych, to właśnie filozofia należy do najbardziej charakterystycznych cech greckiej cywilizacji.

Samo słowo filozofia pochodzi z greki i oznacza "umiłowanie mądrości". Filozofowie dążyli do zgłębienia istoty bytu, a także ogólnych praw rządzących światem, przyrodą, życiem ludzkim. Grecy łączyli filozofię z różnymi dziedzinami nauki – fizyką, matematyką, astronomią. Największy rozkwit filozofii greckiej przypada na V i IV w. p.n.e., kiedy to działali sofiści oraz Sokrates.

Sokrates

Sofiści ("nauczyciele mądrości") kształcili sprawnych mówców, którzy, nie dbając o stronę moralną sprawy, potrafili ją ukazać w korzystnym dla siebie świetle. Głosili relatywizm prawdy, uznając za Protagorasem, że "człowiek jest miarą wszechrzeczy". Z tymi poglądami polemizował Sokrates.

Ten wielki filozof, myśliciel i moralista nie pozostawił po sobie żadnych pism. Jego poglądy znamy z dzieł Platona, Ksenofonta i Arystotelesa. Sokrates wierzył w istnienie najwyższej prawdy, do poszukiwania której zobowiązany jest każdy człowiek myślący. Był on pierwszym filozofem, który z etyki i nauki o moralności uczynił centralny punkt swoich dociekań. Poszukiwał zasad moralnego, uczciwego życia oraz dowodził, że w każdych okolicznościach sprawiedliwość i cnota są lepsze niż niesprawiedliwość i zło. Oto, co głosił: Jeżeli sądzicie, że zabijając ludzi, powstrzymacie kogoś od tego, żeby was ganił i łajał za to, że nie żyjecie, jak się należy, to nie widzicie rzeczy, jak należy. Bo pozbywać się tego w taki sposób, jak wy, to ani podobna, ani to piękne: najłatwiej i najpiękniej nie gnębić drugich, ale samemu nad sobą pracować, żeby być możliwie jak najlepszym.

Chociaż imię Sokratesa, jako wielkiego mędrca, znane jest i w naszych czasach, jego nauki nie wywarły większego wpływu na poglądy społeczeństwa ateńskiego. Proces, skazanie i egzekucja Sokratesa to najbardziej niesławny epizod w ateńskiej historii po wojnie peloponeskiej. Ateńczycy skazali go na śmierć za rzekome "psucie młodzieży" oraz "nieuznawanie bogów uznawanych przez państwo". Jak zachowało się w pismach, Ksantypa, żona Sokratesa, żaliła się, że został on skazany niesprawiedliwie. Zapytał więc ją: Wolałabyś, żebym umierał z wyroku sprawiedliwego?

Na temat Ksantypy, znanej z trudnego charakteru, zachowało się wiele anegdot. Na przykład taka, w której zezłościła się na męża i wylała mu na głowę kubeł wody. Sokrates tak to skomentował: Czyż nie mówiłem, że kiedy Ksantypa grzmi, to potem lunie deszcz? Filozof zresztą twierdził, że obcowanie na co dzień z żoną tak przykrą i kłótliwą, pomaga mu znosić przykrości, jakich doznaje od obcych poza domem...

Platon

Najwybitniejszym uczniem Sokratesa, a zarazem jednym z największych filozofów greckich był Platon – twórca systemu filozoficznego zwanego idealizmem obiektywnym i utopijnej wizji państwa. Jego pisma zachowały się w całości (m.in. Uczta, Obrona Sokratesa), uważane są za najważniejszą część spuścizny IV wieku.

Filozof twierdził, że otaczające człowieka przedmioty są odbiciem niezmiennego i wiecznego świata idei, niedostępnych zmysłom, postrzeganych jedynie za pomocą rozumu (idealizm platoński). Rzeczy się stają, idee istnieją – powiadał. Człowiek nieustannie sobie przypomina świat idei, który przed narodzeniem oglądała jego dusza. Składa się ona z trzech części, którym odpowiadają trzy cnoty: 
 – rozumnej (cnota mądrości),
 – impulsywnej (cnota męstwa),
 – zmysłowej (cnota panowania nad sobą).

Platon uznał, że u każdego człowieka dominuje jedna z tych części i na tym stwierdzeniu zbudował swe utopijne państwo sprawiedliwości. Głosił: Nie urodziliśmy się dla nas, lecz dla ojczyzny. Każdy obywatel miał robić to, do czego się najlepiej nadaje. I tak filozofowie (rozumna część) mieli rządzić państwem, wojownicy (impulsywna część) go bronić, a rolnicy i rzemieślnicy (część zmysłowa) wykonywać wszystkie pozostałe czynności. Według Platona, harmonijne połączenie ludzi w jeden organizm społeczny umożliwiło realizację idei sprawiedliwości.

Arystoteles

Platon był założycielem Akademii – szkoły filozoficznej poświęconej herosowi Akademosowi. Kształcił się w niej Arystoteles, uznany za najwszechstronniejszego myśliciela starożytności. Stworzył on system filozoficzny, który miał ogromny wpływ na filozofię i naukę europejską, a jego chrześcijańska odmiana – tomizm – do dziś jest oficjalną filozofią Kościoła katolickiego.

W gaju Apollona Lykejskiego Arystoteles założył szkołę zwaną Liceum. Odrzucił idealizm Platona i skupił się na poznawaniu świata rzeczywiście istniejącego. W zdziwieniu i zaciekawieniu wspaniałością wszechświata widział źródło filozofii. Uważał, że wbrew temu, co twierdził Platon, ludzie nie posiadają ukrytej pamięci idealnego świata, rodzą się z czystym umysłem i cała ich wiedza pochodzi z codziennych doświadczeń życiowych. Razem z uczniami opracował wiele materiałów, ogromną wartość mają jego analizy z zakresu polityki (Polityka), zoologii (Historia zwierząt), literatury (Poetyka). W tej ostatniej sformułował teorię poezji, uporządkował reguły i normy, którym powinny podlegać rodzaje i gatunki literackie.

W dziełach filozofa wyraźnie widać dominację rozumu. Filozofię uważał za wiedzę teoretyczną, stanowiącą zasady i podstawy nauk szczegółowych. Najistotniejszym zadaniem filozofa powinno być dociekanie istoty bytu. Ten dział filozofii nazwano metafizyką. Myśliciel zajmował się również logiką oraz etyką. Wyznawał zasadę "złotego środka": ten jest szczęśliwy, kto żyje uczciwie, dobrze czyni i kieruje się sprawiedliwością w swoich poczynaniach. Nie trzeba ignorować żądz i pokus, ale też nie można się im podporządkować. Wówczas życie będzie harmonijne i szczęśliwe.

Arystoteles stworzył najpełniejszy system filozoficzny w starożytności, a jego poglądy miały wpływ na dalszy rozwój filozofii. Istnieje wiele anegdot nakreślających jego sposób myślenia. Jedna z nich mówi, że gdy Diogenes dał mu suszoną figę, ten, wiedząc, że jeśli jej nie przyjmie, usłyszy coś uszczypliwego, wziął ją ze słowami: Diogenesie, straciłeś i figę, i okazję do żartu. Inna natomiast przedstawia sytuację, w której ktoś skarcił filozofa za to, że dał jałmużnę jakiemuś niegodziwcowi. Arystoteles odpowiedział: Ulitowałem się nad człowiekiem, a nie nad jego charakterem.

powrót do początku strony