OBRAZ CZŁOWIEKA I JEGO LOSÓW
W SONETACH MIKOŁAJA SĘPA-SZARZYŃSKIEGO

Mikołaj Sęp-Szarzyński należał do trzeciego pokolenia pisarzy renesansowych. Przeszedł z protestantyzmu na katolicyzm, a głębokie rozterki religijne znajdowały odbicie w jego twórczości. Niewiele się z niej zachowało – jedynie tomik wierszy lirycznych Rytmy abo Wiersze polskie wydany pośmiertnie przez jego brata Jakuba w 1601 r.

Poeta uprawiał trudną sztukę sonetu. Gatunek ten w znanej dziś formie ukształtował się właśnie w epoce odrodzenia. Sonety pisali Dante, Petrarka, Ronsard, Szekspir. Sonet to wiersz liryczny, czternastowersowy, o ścisłym układzie rymów, przy czym osiem pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast sześć końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Wyróżnia się dwa rodzaje sonetu: włoski i francuski, różniące się układem rymów w ostatnich sześciu wersach. Mikołaj Sęp-Szarzyński nie uprawiał ani sonetu włoskiego, ani francuskiego – jego utwory są złożone z trzech zwrotek czterowersowych oraz z dystychu i mają układ rymów abba, abba, cdcd, ee. Dystych pełni tu funkcję puenty.

Sonet IV:
O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem

Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny. On srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności
O nasze pilno czynią zepsowanie.

Nie dosyć na tym, o nasz możny Panie!
Ten nasz dom – Ciało, dla zbiegłych lubości
Niebacznie zajżrząc duchowi zwierzchności,
Upaść na wieki żądać nie przestanie.

Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Królu powszechny, prawdziwy pokoju
Zbawienia mego, jest nadzieja w tobie!

Ty mnie przy sobie postaw, a przezpiecznie
Będę wojował i wygram statecznie!

Sonet IV mówi o walce człowieka z pokusami, z grzechem. Stanowi krytykę życia ziemskiego, które jest nędzne, niepewne i zmusza jednostkę ludzką do ciągłej walki. Człowiek marzy o pokoju, a musi zmagać się z szatanem, czyli z nietrwałymi przyjemnościami i dobrami materialnymi, które są ułudą – kuszą, by zaprowadzić do piekła. Ciało ludzkie także jest zdradzieckie – prowadzi go do zguby, gdyż pragnie zmysłowych przyjemności. Ciało walczy z duszą o władzę nad człowiekiem. Życie jest więc cierpieniem, bo nie ma nigdy chwili wytchnienia od pokus. Człowiek jest słaby, nieostrożny, rozdwojony w sobie. Natomiast Bóg jest szczęściem, opiekunem, daje siłę i wsparcie oraz może doprowadzić do zbawienia.

Sonet V:
O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha, gdy żądzą zwiedzione
Myśli cukrują nazbyt rzeczy one,
Które i mienić, i muszą się psować.

Komu tak będzie dostatkiem smakować
Złoto, sceptr, sława, rozkosz i stworzone
Piękne oblicze, by tym nasycone
I mógł mieć serce, i trwóg się warować?

Miłość jest własny bieg bycia naszego,
Ale z żywiołów utworzone ciało
To chwaląc, co zna początku równego,
Zawodzi duszę, której wszystko mało,

Gdy Ciebie, wiecznej i prawej piękności
Samej nie widzi, celu swej miłości.

W Sonecie V poeta stwierdza, że najwyższą wartością w życiu jest miłość, która dzieli się na trwałą – do Boga, i nietrwałą – do rzeczy świata. Przemijające wartości świata – złoto, władza, sława, rozkosz, piękno – nie dają zaspokojenia, prowadzą jedynie do chciwości i zachłanności. Człowiek ciągle musi się martwić o dobra doczesne, a nie jest łatwo kochać Boga, gdy dąży się do zaspokojenia potrzeb materialnych. Dusza natomiast pragnie spotkania z Bogiem, który jest sensem i celem życia. Często ciało zwycięża w walce z duszą.

Język utworów Sępa-Szarzyńskiego jest bardzo bogaty, ale przez to dość trudny w odbiorze. Poeta stosuje przerzutnie, pytania retoryczne, zwroty do adresata, inwersje, kontrasty, paradoksy oraz szereg epitetów. W sferze treści i formy zauważa się odejście od renesansowej poetyki i filozofii życiowej.

powrót do początku strony