LITERATURA POWSZECHNA

PIEŚŃ O ROLANDZIE

Rycerz średniowieczny

Utwór ten powstał w XII w. Nie jest znane jego autorstwo. Wspomniany w ostatnim wersie dzieła Turold (Tu kończy się pieśń, którą Turold spisał) najprawdopodobniej był jedynie mnichem, który przepisywał utwór. Do dziś zachowało się osiem rękopisów utworu, jeden z nich – pochodzący z XII w. – znajduje się w Oksfordzie. Legenda o rycerzu Rolandzie krążyła po Europie już dużo wcześniej (w XI w. modne było nazywanie chłopców imionami Roland i Oliwier).

Pieśń o Rolandzie to epos rycerski, którego treść koncentruje się wokół wojennej wyprawy Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii w 778 r., zajętej wówczas przez niewiernych Saracenów. Pieśń... opisuje zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczną klęskę tylnej straży armii dowodzonej przez Rolanda i Oliwiera. W trakcie powrotu do Francji została ona zaskoczona atakiem w wąwozie Roncevaux, w wyniku którego w walce zginął m.in. hrabia Roland. Zanim umarł, dostał szansę wezwania pomocy, odmówił jednak, gdyż chciał zachować honor. Utwór kończy się śmiercią bohaterskiego rycerza – jego dusza zostaje zabrana do nieba.

Roland jako wzór rycerza chrześcijańskiego

Stan rycerski posiadał własny wzorzec osobowy, tzw. ideał rycerza, oraz system wartości. Zachowanie Rolanda opisane w utworze jest całkowicie zgodne z zasadami takiego wzorca, a on jako rycerz posiada wszelkie cechy ideału:

–	jest honorowy (przedkłada honor ponad wszystko),
–	jest odważny,
–	jest wierny władcy,
–	jest wierny ojczyźnie,
–	cechuje go patriotyzm, a także wielka pobożność (kiedy ginie, mówi: za króla, w imię Boga i ojczyzny – Francji),
–	obdarzony jest nadludzką siłą (opis ciosu Rolanda: Rozcina mu głowę i pancerz, i tułów, i piękne siodło wysadzane kamieniami, i koniowi nadcina głęboko krzyża),
–	umie walczyć,
–	ma zapał i pragnienie walki,
–	jest wierny w przyjaźni,
–	jest męski.

Ponadto Roland – jak przystało na idealnego rycerza – wywodził się z arystokratycznego rodu (nosił tytuł hrabiego i był siostrzeńcem samego Karola Wielkiego). Nie bez znaczenia jest fakt, że rycerz ten był przystojny i doskonale wyekwipowany. Jego zbroja ozdobiona była złotem, srebrem i cennymi kamieniami, a gałka miecza zawierała relikwie, m.in. strzęp szaty Matki Boskiej, ząb św. Piotra.

Szlachetne jest jego ciało, twarz jasna i roześmiana (...) Przybrał się w zbroję, która go pięknie zdobi.

Symbolika śmierci Rolanda

Zachowanie Rolanda	Interpretacja symboliczna
Umiera na szczycie góry pod sosną, na zielonej trawie, obok trzech kamieni.	Góra – miejsce święte, boskie (Golgota), drzewo – aluzja do krzyża Chrystusa.
Położył się, głowę odwrócił ku Hiszpanii (do pogan); opuścił głowę na ramię.	Postawa leżąca jest znakiem pokuty, pokory, poddania się, odwrócenie twarzy do wrogów – element kodeksu rycerskiego; głowę opuścił jak Chrystus.
Miał przy sobie miecz i róg, ofiarował swoje życie i honor Bogu.	Dowodzi, że do końca jest rycerzem, oddaje się Bogu, poleca się Mu.
Myśli o swoim życiu, ojczyźnie, królu; bije się w piersi, płacze, składa ręce.	Był patriotą, wiernym wasalem króla, czyni rachunek sumienia, jak prawdziwy chrześcijanin, okazuje skruchę, żal za grzechy.
Archanioł Gabriel bierze rękawicę, przybywają Cherubin i św. Michał i biorą duszę Rolanda do raju.	Stał się świętym, błogosławionym, św. Michał był patronem rycerstwa.

DZIEJE TRISTANA I IZOLDY

Temat utworu wywodzi się z kultury germańsko-celtyckiej. Dzieło powstało na przełomie XII i XIII w. – spisało je kilku autorów: Chretien de Troyes, Le Chevre, Thomas, Beroul. Fragmenty wersji dwóch ostatnich autorów zachowały się do dziś. Joseph Bedier, romanista, korzystając z ocalałych fragmentów, w 1900 r. zrekonstruował legendę. Dzieje Tristana... należą do gatunku romansowego, jest to utwór o tematyce awanturniczo-erotycznej oraz fabule pełnej zawikłań i nieprawdopodobnych zdarzeń. Na język polski utwór przełożył Tadeusz Boy-Żeleński. W przedmowie napisał, że widzi: ...w romansie tym, wyśpiewanym przed ośmioma wiekami, a obecnie odtworzonym (...) groźne współzawodnictwo dla współczesnej powieści.

Akcja romansu rozgrywa się w średniowieczu, na ziemiach Półwyspu Bretońskiego  Lonii, Kornwalii, Brytanii, Galii i Lidanie, które stanowiły lenno Irlandii, oraz w zamkach: Tyntagielu i Karhenu.
  
Główni bohaterowie to Tristan – syn Riwalena i siostry króla Marka, Blancheflor, Izolda – córka króla Irlandii, oraz król Marek – władca Kornwalii. Tristan jest wasalem króla i równocześnie jego siostrzeńcem, sprowadza dla niego żonę – Izoldę Złotowłosą i sam zostaje jej kochankiem, choć ma już żonę, Izoldę o Białych Dłoniach. Izolda przybywa do zamku króla Marka Tyntagielu jako jego żona, królowa Kornwalii.

Opowieść ma charakter baśniowy, opowiada o miłości Tristana i Izoldy, którzy przez pomyłkę wypili eliksir miłosny i zakochali się w sobie. Odtąd całe ich życie wypełniło się planowaniem potajemnych schadzek miłosnych. Oszukiwali króla Marka, stosowali przeróżne podstępy i wybiegi. Nawet uciekli razem i przez jakiś czas żyli w lesie. Oboje umarli tragicznie – Tristan z tęsknoty za ukochaną, a zrozpaczona Izolda, która przybyła do ukochanego zbyt późno, nie wyobrażając sobie bez niego życia, położyła się obok ciała kochanka i zmarła. Kochankowie zostali pochowani w osobnych grobach, jednak połączył ich głóg, który wyrósł na grobie Tristana i wrósł w mogiłę Izoldy. Trzykrotnie niszczony odrastał, aż w końcu król Marek nakazał zostawić krzew, symbolizujący ponadczasową miłość, której nawet śmierć nie zdołała pokonać.

Tristan i Izolda symbolem kochanków wszechczasów

Poemat o Tristanie i Izoldzie to jedno z najpiękniejszych dzieł o miłości – uczucie to całkowicie determinuje życie dwójki tytułowych bohaterów. Ich miłość ma  dodatkowo magiczną moc, wywołaną czarodziejskim napojem. Nie można określić tej miłości jako dającej szczęście i radość, wiązał się z nią bowiem szereg kłamstw, oszustw i intryg, powodujących cierpienie i wyrzuty sumienia. Honorowy, uczciwy i wierny swemu władcy rycerz Tristan pod wpływem silnego miłosnego uczucia zaczyna kłamać i oszukiwać, co prowadzi do utraty honoru rycerskiego, niewierności wobec wasala i tułaczego życia zakończonego tragiczną śmiercią. Zdrada, która nigdy nie mogłaby splamić honoru Tristana-rycerza, dosięga go jako kochanka. Podobnie Izolda – pełna cnót i zalet nie mogła spokojnie żyć u boku męża, gdyż wszechogarniające uczucie do Tristana pchało ją wciąż ku nowym intrygom i kłamstwom. Kochankowie, którzy nie mogli żyć ani umrzeć jedno bez drugiego, muszą bez przerwy ukrywać się ze swoim uczuciem. Budzi to w nich ogromne cierpienie: Zdawało się Tristanowi, że żywy krzew o ostrych cierniach, o pachnących kwiatach zapuszcza korzenie w krew jego serca i silnymi więzami wiąże do pięknego ciała Izoldy jego ciało i wszystką myśli, wszystkie pragnienia.

Dzieje Tristana... pokazują, że prawdziwego, głębokiego uczucia nic nie jest w stanie zniszczyć czy stłumić, jest ono równocześnie i piękne, i tragiczne, istnieje poza konwenansami i normami obyczajowymi. Motyw takiego uczucia będzie się odtąd pojawiał w wielu utworach literackich i we wszystkich niemal opowieściach "wina" zakochanych bohaterów polegać będzie na ulokowaniu uczuć w niewłaściwej osobie. Miłość Tristana i Izoldy można określić jako pierwowzór miłości zakazanej, namiętnej i zakończonej tragedią.

KWIATKI ŚW. FRANCISZKA Z ASYŻU

Franciszek, a właściwie Giovanni Bernardone, urodził się w 1181 lub w 1182 r. w Asyżu w rodzinie bogatego kupca sukiennika. Wzrastał więc w dostatku, miał zostać wojskowym. Jednak pewnego dnia, podczas pielgrzymki do Rzymu, zajął miejsca żebraka przy bazylice św. Piotra. Po kilku latach studiowania pism mistyków i zastanawiania się nad swym powołaniem, zdecydował się porzucić dostatni dom rodzinny, rozdać swój majątek i mimo sprzeciwu ojca zostać żebrakiem. Za swoje motto życiowe przyjął słowa fragmentu Ewangelii Mateusza: Uzdrawiajcie chorych, wskrzeszajcie umarłych, oczyszczajcie trędowatych, wypędzajcie złe duchy. Darmo otrzymaliście, darmo dawajcie. Nie zdobywajcie złota ani srebra, ani miedzi do swych trzosów. Nie bierzcie na drogę torby ani dwóch sukien, ani sandałów, ani laski.

Św. Franciszek

Franciszek wędrował po Włoszech i głosił krótkie proste kazania, znalazł wielu naśladowców, którzy przyłączyli się do niego. W 1210 r. wystąpił do papieża Innocentego III o zatwierdzenie reguły zgromadzenia i tak oto powstał Zakon Braci Mniejszych. Po latach Franciszek zrzekł się kierowania zakonem, zamieszkał w Weronie, gdzie zmarł w 1226 r. Już wtedy był uznany świętym, gdyż na dwa lata przed śmiercią został naznaczony stygmatami, czyli krwawiącymi ranami pojawiającymi się na wzór śladów męki Chrystusa na stopach, dłoniach i boku. Ten fakt, a także świadectwa innych cudów dokonanych za życia przez Franciszka pozwoliły kardynałowi Ugolinowi kanonizować twórcę Zakonu Braci Mniejszych już w dwa lata po śmierci.  

Autentyczne drzwi do mieszkania św. Franciszka,
które można obejrzeć w Asyżu

Autorstwo, geneza i budowa Kwiatków...

Autor Kwiatków św. Franciszka jest anonimowy. Jest nim prawdopodobnie jeden z jego uczniów, gdyż zbiór zawiera wiele wypowiedzi i wystąpień świętego. Utwór powstał w XIII w., w XIV został przełożony na język włoski przez nieznanego tłumacza. Pierwszy niepełny przekład polski pochodzi z 1892 r., całość przetłumaczył w 1910 r. Leopold Staff.

Tytułowe kwiatki to symbol cnót, przemyśleń, postaw i przeżyć św. Franciszka. Składają się one na obraz jego osobowości. Utwór opowiada o życiu i działalności świętego, nie jest jednak typową biografią, nie pokazuje całego życia Franciszka, lecz okres jego działalności pełnej cudów.

Kwiatki... można podzielić na trzy części:
1. Prolog, czyli Pieśń słoneczna;
2. Opowiadania o życiu i cudach dokonywanych przez świętego;
3. Opowieści o cudach pośmiertnych.
Każda część ma również trójdzielną budowę – składa się ze wstępu przedstawiającego temat opowiadania, rozwinięcia wątku oraz wyjaśnienia poruszonego problemu. Zawsze dodana jest jakaś ogólna moralizatorska nauka. Warto podkreślić, że choć utwór nawiązuje do klasycznych żywotów świętych, choćby poprzez budowę, to jednak brak w nim kultu ascezy prowadzącej do samozagłady, wręcz przeciwnie – św. Franciszek namawia do radości i głosi piękno życia i świata.

Tematyka Kwiatków...

Utwór porusza wiele wątków: założenia Zakonu Braci Mniejszych oraz Zakonu Ubogich Pań (klarysek), miłości – oczywiście platonicznej – między św. Klarą i Franciszkiem, pielęgnowania trędowatych. Opisuje także wyjazd Franciszka do Egiptu, spotkanie z Sułtanem i jego nawrócenie, czterdziestodniowy post na górze Alwernia oraz otrzymanie stygmatów podczas wizji.

Każdy fragment dzieła zapoznaje czytelnika z wartościami etyki franciszkańskiej. Na przykład w Pochwale stworzenia widzimy, jak wielki jest szacunek Franciszka do świata – jaki budzi w nim podziw i miłość, jak czuje się z nim związany, raduje się jego pięknem, a śmierć przyjmuje jako normalną kolej rzeczy. Franciszek wierzy w doskonałość Boga, a także w to, że jest on żywicielem i opiekunem człowieka, a więc ludzie powinni być mu wdzięczni. W postawie świętego widać ogromną pokorę, optymizm i wytrwałość – znosi cierpienia z radością, przebacza wszelkie krzywdy i dąży do doskonałości. Ponadto poucza Franciszek, czym według niego jest szczęście. Nie jest nim czynienie cudów, wielka wiedza i mądrość, czy umiejętność nawracania ludzi. Szczęście to znoszenie upokorzenia, przetrwanie z pokorą i radością cierpień, umiejętność zachowania pogody ducha, a wszystko to ku chwale Boga. Franciszek w Kwiatkach... radzi, by zajmować się wartościami duchowymi, nie myśląc o sprawach cielesnych, żyć w ubóstwie i dążyć do poznania Boga.

Ważne i znamienne jest, w świetle innych żywotów świętych, co Franciszek sądzi na temat umartwiania ciała. Otóż sprzeciwia się temu, uważając, że ciało to nasz brat stworzony przez Boga, jest dobrem i należy o nie dbać. Nie trzeba przysparzać mu cierpień, gdyż i tak wiele doświadczy ich w życiu. (W dalszej części, przy omówieniu Legendy o św. Aleksym, gdzie ukazany jest model ascezy wschodnioeuropejskiej, widać będzie duże różnice w kwestii podejścia do własnego ciała.)

WIELKI TESTAMENT FRANCISZKA VILLONA

Drzeworyt z domniemanym wizerunkiem F. Villona z wydania Wielkiego Testamentu z 1489 r.

Autor utworu żył w XV w., pochodził z rodziny chłopskiej, a nazwisko otrzymał od swego możnego protektora. Studiował na Uniwersytecie Paryskim, a następnie prowadził bardzo burzliwe życie pełne rozbojów. Groził mu nawet wyrok śmierci, ale zamieniono go na wygnanie. Spuścizna Villona obejmuje tylko 120 stron, a najważniejszym utworem jest Wielki Testament, składający się z wierszy lirycznych, ballad, fragmentów opisowych i narracyjnych, który powstał w 1461 r.

Czas, o którym mowa w utworze, to okres wojen, rabunków, nędzy, głodu i epidemii, a co za tym idzie – demoralizacji i upadku obyczajów.

Obraz psychiki autora
 
Testament to pośmiertne rozporządzenie swoimi dobrami materialnymi, rozdanie tego, co człowiek zdobył w ciągu życia. Autor utworu był biedny, nie dostał niczego od ludzi, z tego powodu czuje gorycz. Wspomina przeszłość: A gdzie są niegdysiejsze śniegi. Określa siebie jako grzesznika i złego człowieka, jednak jest wierzący, ma wyrzuty sumienia i chciałby odpokutować swoje grzechy. Wierzy w boże miłosierdzie i możliwość odpuszczenia winy, mimo że nigdy nie przestrzegał dekalogu.

Villon rozmyśla o nieuchronności śmierci i o tym, że niszczy ona wszystko – piękno, młodość, urodę, radość: Śmierć go otrząśnie y pobladzi/ Nos mu przygarbi, napnie żyły/ Szyję mu wyzdmie y rozsadzi/ Ścięgna y nerwy odrze z siły. Śmierć jest obsesją Villona, przewija się ona w pytaniach retorycznych zadawanych przyjaciołom, różnym sławnym postaciom, które odeszły już z tego świata i bohaterom mitów.

Poeta nie nakłania jednak do życia zgodnego z duchem średniowiecza – postu, umartwiania się i wyrzeczenia cielesnych przyjemności. Przeciwnie, uważa, że skoro życie jest krótkie i kończy je okrutna śmierć, należy w pełni korzystać z dóbr doczesnych. Największą wartością według Villona jest miłość, ale cielesna, zmysłowa i namiętna, czyli zupełnie inna od tej głoszonej przez autorytety moralne średniowiecza. Villon nazywał siebie męczennikiem miłości, a samą miłość morderczynią cudną, a to dlatego, że zawsze wiąże się ona z cierpieniem i rozterkami. Villon przyznał, że właściwie przez całe życie był nieszczęśliwie zakochany i nie uwolnił się od tego uczucia aż do śmierci.

Utwór Villona można potraktować jako zapowiedź zbliżającej się epoki renesansu. Wiele w nim bowiem ironii, cynizmu i czarnego humoru wynikających z buntu i niepokoju człowieka schyłku "wieków średnich". Były to cechy nietypowe dla tej epoki. Okazało się, że sztywny system wartości przyjęty w ówczesnej Europie był zbyt ciasny dla kogoś o szerszych niż przeciętne horyzontach.

Jak widać, Villon posiadał skomplikowaną, pełną sprzeczności osobowość, a jego nastroje oscylowały od smutku do kpiny. Jego cechy i uczynki można rozmieścić na dwóch biegunach:

Można stwierdzić, że był nieprzystosowany do ówczesnych norm, był wyrzutkiem społecznym i dziwakiem. Jego osobowość przypominała raczej duszę artysty nowoczesnego, artysty-cygana, który nie potrafił wkomponować się w społeczeństwo i stosował prowokację obyczajową.

BOSKA KOMEDIA DANTEGO

Dante Alighieri

Dante Alighieri urodził się w 1265 r. we Florencji, zmarł w 1321 r. Był genialnym poetą włoskim. Studiował retorykę, gramatykę, filozofię, literaturę oraz teologię, później zgłębiał wnikliwie filozofię i teologię. Jego najsłynniejsze dzieło to Boska komedia – wizjonerski poemat o podróży przez Piekło, Czyściec i Raj, zawierający kwintesencję średniowiecznej myśli kulturalnej i filozoficznej.

Utwór pisany był jako Komedia, przymiotnik "boska" znaczy tu tyle, co wspaniała. Tak dzieło Dantego określił Boccaccio. Poemat powstał po 1307 r., napisany został po włosku, czyli w języku narodowym Dantego. Istotna jest w nim symbolika trójki (to liczba oznaczająca doskonałość) – ma 3 części, każda z nich ma 33 pieśni, a całe dzieło napisane jest tercyną (czyli trójwersową strofą o układzie rymów aba, bcb, cdc).

Tematem dzieła jest wędrówka Dantego-pielgrzyma po trzech krainach zaświatów, która rozpoczęła się 7 IV 1300 r. w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek. Przewodnikami Dantego są kolejno: Wergiliusz (starożytny poeta), Beatrycze (ukochana autora) i Bernard z Clairvaux (wielki Doktor Kościoła). Ten ostatni prowadzi wędrowca przed Boskie oblicze.

Ty, który wchodzisz – żegnaj się z nadzieją – obraz piekła przedstawiony w Boskiej komedii

Schemat dziewięciu kręgów Piekła

Piekło ma kształt gigantycznego, składającego się z dziewięciu kręgów leja. W każdym leju osadzeni są coraz więksi grzesznicy, a na samym dnie mieszka Lucyfer. Nad bramą piekła widnieje napis: Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate (Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie).

Kolejne leje zamieszkują:

Cechy średniowieczne i renesansowe Boskiej komedii

Literatura średniowiecza dotyczyła głównie tematyki religijnej, pochwały Boga, życia pozagrobowego, roztaczała przerażającą wizję Piekła (cel dydaktyczny – nie ma winy bez kary). W Boskiej komedii mamy do czynienia z wieloma tymi elementami. Teksty średniowieczne charakteryzowały się także alegorycznością, w poemacie Dantego  alegoriami są:
– Piekło – jako miejsce kaźni;
– szatan – kat i okrutnik;
– Raj – jako miejsce szczęśliwe;
– wędrówka Dantego jako dążenie człowieka do doskonałości.
Znaleźć jednak można w utworze również cechy kolejnej epoki – renesansu. Bardzo ważne było to, że został on napisany w języku narodowym. Pozostałe cechy renesansowe to:
– nawiązania do antyku (mitologii);
– zainteresowanie współczesnością (np. polityką);
– pozytywne zakończenie;
– krytyka kościoła (papież w piekle);
– zwrócenie się ku człowiekowi.

powrót do początku strony