NURT SARMACKI W LITERATURZE POLSKIEJ

Sarmatyzm to polska formacja kulturowa, trwająca od schyłku XVI do połowy XVIII w., oparta na koncepcji utożsamiającej polską szlachtę ze starożytnymi Sarmatami (plemię irańskie z dorzecza Wołgi odznaczające się odwagą, patriotyzmem i gościnnością). Jego główne składniki to:
– duma ze swobód szlacheckich;
– pogarda dla pracy nierolniczej;
– konserwatyzm stanowy i umysłowy;
– kult antyku i łaciny;
– religijność ze skłonnością do dewocji, fanatyzmu i nietolerancji;
– ufność w Boga;
– upodobanie do retoryki, wystawności, ceremoniału;
– niechęć do obcych (ksenofobia);
– orientalizm (w broni, stroju i sztuce).
W dziedzinie obyczajowości dominowała zabawa i polityka, sejmikowanie i biesiada, gawęda, kulig, taniec. Szlachcic-sarmata cenił wolność szlachecką, hulaszczy tryb życia i zazwyczaj był awanturnikiem i pieniaczem. Początkowo pojęcie sarmatyzmu oznaczało zespół zalet, jakie przypisywała sobie szlachta, dopiero w drugiej połowie XVII i w XVIII w. stało się synonimem konserwatyzmu i ciemnoty.

WOJNA CHOCIMSKA WACŁAWA POTOCKIEGO

Wacław Potocki był jednym z najznakomitszych poetów epoki baroku. Urodził się w 1621 r. w Woli Łużańskiej pod Bieczem, zmarł zaś w 1696 r. w Łużnej. Pochodził ze szlacheckiej rodziny ariańskiej. Staranne wykształcenie odebrał w szkole ariańskiej w Raciborsku pod Krakowem. Po wydaniu uchwały sejmowej o wygnaniu arian (1658), pomimo oporów i goryczy, przeszedł na katolicyzm. Był najpłodniejszym poetą staropolskim – pozostawił po sobie ogromną spuściznę: poematy, liryki religijne, wiersze polityczne i okolicznościowe, cykl romansów. Ogromny dorobek literacki Potockiego znany był jego współczesnym jedynie fragmentarycznie; niemal wszystkie ocalałe utwory opublikowane zostały w XIX i XX w.

GENEZA I TREŚĆ WOJNY CHOCIMSKIEJ

W 1621 r. wojska pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza zwyciężyły pod Chocimiem – utwór Wojna Chocimska jest epopeją o tej bitwie (eposem rycerskim).

Józef Brandt – Jan Karol Chodkiewicz pod Chocimiem

Poemat składa się z 10 części, z których dwie pierwsze opowiadają o przygotowaniach wojennych, następne opisują każdy dzień przebiegu wojny, aż do zawarcia układów i rozejścia się wojsk. Potocki rozpoczyna swój utwór inwokacją do Boga, prosząc go o błogosławieństwo dla siebie i ojczyzny, o pomoc w zwyciężeniu Turków. Istotną rolę odgrywa także mowa Chodkiewicza. Pełna patosu i patriotycznego uniesienia miała zagrzać żołnierzy do boju. W swoim przemówieniu Chodkiewicz nawiązywał do pojęcia ojczyzny-matki, starał się wzbudzić miłość do niej, uczucia patriotyczne i chęć do poświęceń. Ponadto nazwał swoich żołnierzy katolikami, którzy mają walczyć w imię Boga. Przypominał im o dumie, honorze, starał się pomniejszyć potęgę Turków. Chodkiewicz odwoływał się do przodków szlachty (ukazywał pozytywne oblicze sarmaty) oraz do bohaterskich, wzorowych wodzów, m.in. do Bolesława Chrobrego. Mowa Chodkiewicza to typowa oracja, czyli uroczysta wzniosła przemowa obszernych rozmiarów.

Styl Wojny chocimskiej odznacza się wielką barwnością i plastyką, autor często sięga także do mowy potocznej. Tylko w momentach uroczystych, jak np. w inwokacji czy zakończeniu poematu, oraz w przemowach bohaterów (np. mowa Chodkiewicza) pojawia się styl podniosły – wówczas autor popada w charakterystyczną dla epoki przesadę, używając długich i zawikłanych konstrukcji zdaniowych, omówień, przenośni itp. Dzieło odznacza się gorącym patriotyzmem, a jednocześnie głęboką religijnością.
    
Jan Karol Chodkiewicz
  

JAN CHRYZOSTOM PASEK PAMIĘTNIKI

J.C. Pasek urodził się ok. 1636 r. w okolicach Rawy Mazowieckiej. Już jako dziewiętnastolatek został towarzyszem chorągwi pancernej w oddziałach Czarnieckiego na Węgrzech. W wojsku służył w latach 1655–1667, walczył z Węgrami, Szwedami, Moskalami, uczestniczył w wyprawie do Danii. Podczas rokoszu Lubomirskiego stał po stronie króla Jana Kazimierza. Brał udział w elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W 1667 r. ożenił się i osiadł na wsi, zmarł w 1701 r. w swym majątku w Niedzieliskach.

PAMIĘTNIKI SARMATY

Pamiętnik to prozatorski utwór opisujący wspomnienia i wydarzenia autentyczne, których autor najczęściej był świadkiem. Pamiętniki Paska obejmują lata 1656–1666 (przygody wojenne) i 1667–1688 (życie ziemiańskie). Wizerunek stworzony przez autora  utworu nie do końca odpowiada jednak prawdzie. W Pamiętnikach czytamy o spokojnym szlachcicu-ziemianinie, który od czasu do czasu bierze udział w biesiadach, a wśród okolicznej szlachty wyróżnia się talentem do oswajania dzikiego ptactwa i innych zwierząt. Jednak z ksiąg sądowych wynika, że Pasek był awanturnikiem i pieniaczem, z pięciokrotnym wyrokiem sądowym skazującym go na wygnanie z kraju. Władza ówczesnej Polski była tak przekupna i słaba, że nigdy nie wyegzekwowała tego wyroku.

W swoich wspomnieniach Pasek przedstawia wizerunek i światopogląd sarmaty. Pasek-sarmata był dość zacofany i prezentował niski poziom intelektualny: małżeństwo traktował jak kontrakt, był to układ materialny, uczucia się nie liczyły, wierzył w zabobony (na przykład, że bezpłodność można leczyć fragmentem trumny). Należy jednak podkreślić, że sarmata w Pamiętnikach jest przedstawiony w sposób pozytywny. Pasek prezentuje siebie jako walecznego, prawego szlachcica, patriotę, obrońcę przywilejów szlacheckich, katolika broniącego wiary i dobrego gospodarza.

W jego pisarstwie widoczne jest gadulstwo, plotkarstwo. Używa wielu makaronizmów (wtrętów obcych, zwłaszcza łacińskich), np.

Kiedy już Straszewski widział owej wydry ąualitates obaczył też i insze myślistwo moje, jako to: zwierzyniec ptaszy, który miałem zbudowany, kratami drutowymi nakryty, a w nim ptastwo omnis generis, które tylko mogły się znajdować w Polszcze, gniazdka robiło i lęgło się na drzewkach (...). Straszewski był też natenczas, kiedy ptaszki na gniazdkach i kiedy jest ich generatio, widział wszystko, że mię ptastwo słucha; widział, że się na gniaździe da pogłaskać; widział kuropatwy, tam wylężone i stadami swoje potomstwo wodzące, na zawołanie tak jako kurczęta do sypania ziarn idące.

powrót do początku strony