Oliver Cromwell
(ur. 1599 R., zm. 1658 R.)

Angielski mąż stanu, przywódca rewolucji angielskiej (1640–1660), lord protektor w latach 1653–58.

Oliver Cromwell rozpoczął swą błyskotliwą karierę polityczną  w czasie angielskiej wojny domowej. W 1644 r. ten purytański szlachcic, stojąc na czele prywatnej armii "Ironsides" (Niezłomnych), dzięki sprawnemu dowodzeniu i ogromnej woli walki swych żołnierzy, doprowadził do zwycięstwa wojsk parlamentu nad zwolennikami króla Anglii, Karola I, w bitwie pod Marston Moor. W dowód uznania parlament powierzył Cromwellowi misję stworzenia nowej armii. Zreorganizowane wojsko zwane New Model Army (Armia Nowego Wzoru), na czele którego stanął Cromwell, stanowiło formację zdyscyplinowaną i posłuszną wobec przełożonych. O awansie decydowały zdolności militarne, a nie pochodzenie społeczne. W skład nowej armii wchodzili głównie purytanie, którym za służbę wypłacano żołd.

W 1645 r. wojska dowodzone przez Cromwella zadały klęskę armii Karola I w bitwie pod Naseby. Pokonany król zbiegł do Szkocji (1646), gdzie miał nadzieję uzyskać pomoc od prezbiteriańskiej szlachty i duchownych. Plan ten jednak nie powiódł się – Szkoci w 1647 r. wydali Karola I parlamentowi za cenę 400 tysięcy funtów. Więziony król rozpoczął pertraktacje z mającymi przewagę w parlamencie prezbiterianami, umiarkowanym skrzydłem purytanów. Przeciwni jakiejkolwiek ugodzie z monarchą radykalni independenci, choć byli w mniejszości, mieli poparcie armii, która w grudniu 1648 r. dokonała czystki w parlamencie. Ze składu izby usunięto wszystkich prezbiterian. 

Oliver Cromwell w bitwie pod Marston Moor

Bitwa pod Naseby

W styczniu 1649 r. za zgodą parlamentu, zwanego "kadłubowym", Karol I, który był oskarżony m.in. o zdradę stanu, został skazany na karę śmierci, a następnie stracony. W marcu 1649 r. została w Anglii proklamowana wolna republika (commonwealth). Choć formalnie władza należała do parlamentu, rzeczywiste rządy sprawował Cromwell, będący najważniejszą postacią w Radzie Stanu (i jednocześnie dowódcą armii).
 
Wkrótce przeciw angielskiej republice zbuntowali się Irlandczycy. By zdławić to rojalistyczne powstanie, Oliver Cromwell krwawo spacyfikował portowe miasto i twierdzę Drogheda, położone w północnej Irlandii. Armia angielska dokonała wówczas rzezi obrońców i ludności cywilnej, a uciekinierzy chroniący się przed napastnikami w miejscowym kościele zostali żywcem spaleni. Wkrótce cała Irlandia ponownie została podporządkowana Anglii, ale w sercach ograbionych z ziemi Irlandczyków pozostała nienawiść do najeźdźców.

W 1651 r. armia Cromwella dokonała także podboju Szkocji.  

Oliver Cromwell – zwycięski dowódca wojskowy

W polityce wewnętrznej Oliver Cromwell zwalczał żywiołowo rozwijające się w tym czasie radykalne ruchy levellerów (zrównywaczy) i diggerów (kopaczy).

W 1651 r. parlament wydał Akt Nawigacyjny, na mocy którego towary z krajów pozaeuropejskich można było przywozić do Anglii wyłącznie na statkach angielskich, analogiczna zasada dotyczyła towarów angielskich wywożonych z kraju. Towary europejskie mogły być przywożone na statkach z kraju, z którego dane produkty pochodziły. Oprócz tego całkowicie zabroniono cudzoziemcom handlu z angielskimi koloniami. Ustawa ta, służąca ochronie żeglugi angielskiej, godziła głównie w Holandię, czerpiącą ogromne zyski z pośrednictwa w handlu morskim. Akt Nawigacyjny, stanowiący wyraz ówczesnego angielskiego merkantylizmu, spowodował wielki rozkwit handlu oraz rozwinięcie działalności gospodarczej angielskiej burżuazji.

Wkrótce doszło do wybuchu wojny angielsko-holenderskiej (1652–54), w której zwycięstwo odniosła Anglia.

W 1653 r. Oliver Cromwell przy pomocy oddanych dowódców wojskowych dokonał zamachu stanu. Kadłubowy parlament został rozwiązany, a Rada Oficerów ogłosiła konstytucję "Instrument of Government" (Instrument rządzenia), na mocy której Cromwell został dożywotnio mianowany lordem protektorem republiki. W praktyce stał się dyktatorem, stojącym na czele armii i Rady Stanu, skupiającym w rękach najwyższą władzę w połączonych po raz pierwszy unią realną: Anglii, Szkocji i Irlandii oraz w koloniach.

Od 1653 r. Anglia prowadziła także zwycięskie wojny z Hiszpanią, której odebrała Jamajkę (1655) i Dunkierkę (1658).
                                     

Angielski okręt z połowy XVII w.

Oliver Cromwell, który położył podwaliny pod potęgę gospodarczą i polityczną Anglii, zmarł w Londynie 3 IX 1658 r. Przed śmiercią na swojego następcę wyznaczył syna Ryszarda. Wobec walki o władzę, jaka wybuchła pomiędzy parlamentem a dowódcami wojskowymi, Ryszard Cromwell okazał się bezradny i ustąpił z funkcji lorda protektora. W tych warunkach w 1660 r. doszło do restauracji monarchii. Po 11 latach Anglia ponownie stała się królestwem, a na tronie zasiadł Karol II Stuart.

Pomnik Olivera Cromwella w Londynie

WAŻNE DATY:

1640–1660 – rewolucja angielska 1644 – bitwa pod Marston Moor 1645 – bitwa pod Naseby 1649 – ścięcie króla Anglii – Karola I; podbój Irlandii 1651 – podporządkowanie Szkocji; wydanie Aktu Nawigacyjnego 1652–54 – pierwsza wojna angielsko-holenderska 1653 – ogłoszenie Cromwella lordem protektorem od 1653 – zmagania między Anglią a Hiszpanią 1658 – śmierć Olivera Cromwella

powrót do początku strony