Karol X Gustaw
(ur. 1622 r., zm. 1660 r.)

Król szwedzki od 1654 r. Wnuk Karola IX Sudermańskiego. Pochodził z dynastii Wittelsbachów.

W końcowej fazie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Karol X Gustaw był naczelnym wodzem armii szwedzkiej. Wojna ta zakończyła się  podpisaniem korzystnego dla Szwedów traktatu pokojowego w Osnabrück (1648), na mocy którego Szwecja jako "gwarant pokoju" zyskała nowe terytoria: część Pomorza Zachodniego ze Szczecinem, ujściem Odry, wyspą Uznam i Rugią, biskupstwo Bremy i Verden, miasto Wismar. Królestwo Szwecji dzięki nowym zdobyczom terytorialnym zyskiwało wyraźną dominację nad Morzem Bałtyckim.

Królowa Krystyna – ostatnia przedstawicielka dynastii Wazów
na tronie szwedzkim

W 1654 r. szwedzka królowa Krystyna zrezygnowała z tronu podczas posiedzenia parlamentu w Uppsali na rzecz swego kuzyna, hrabiego Palatynatu Zweibrükken – Karola X Gustawa. Po abdykacji oficjalnie przeszła na katolicyzm i wyjechała do Rzymu.

Nowy król dążył do wzmocnienia władzy monarszej oraz umocnienia dominacji szwedzkiej nad Bałtykiem. Latem 1655 r., mimo obowiązującego do 1661 r. rozejmu sztumskiego, Karol X Gustaw najechał na ziemie Rzeczpospolitej, dając początek drugiej wojnie północnej, zwanej także "potopem szwedzkim". Za pretekst posłużyła mu chęć zlikwidowania pretensji Jana II Kazimierza do tronu szwedzkiego, w rzeczywistości chodziło o utrwalenie hegemonistycznej pozycji Szwecji w basenie Morza Bałtyckiego.

W pierwszej fazie wojny Karol X Gustaw odnosił błyskawiczne sukcesy, zwłaszcza że na stronę szwedzką przeszła część polskich magnatów, m.in. Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, zrywając układem z Kiejdan unię Polski i Litwy, a także wojska koronne hetmana Koniecpolskiego. Dodatkowo pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej dowodzone przez Krzysztofa Opalińskiego poddało się pod Ujściem.

Karol X Gustaw – wybitny król i dowódca wojskowy

W ciągu kilku miesięcy wojska szwedzkie opanowały większą część Polski (z Warszawą i Krakowem), opór stawiały jedynie Częstochowa i Gdańsk. Jan Kazimierz musiał szukać schronienia na Śląsku.

Wkrótce okazało się jednak, że Karol X Gustaw nie ma zamiaru dotrzymywać zobowiązań wobec magnaterii i szlachty polskiej. Samowola i brutalność żołnierzy szwedzkich na podbitych ziemiach, a także prześladowanie Kościoła doprowadziły do wystąpienia przeciw Szwedom dużej części polskiego społeczeństwa i zawiązania się partyzantki organizowanej przez konfederatów tyszowieckich. 
Sukcesy szwedzkie zaniepokoiły również Danię, Austrię i Rosję, które opowiedziały się po stronie polskiej. Wówczas Karol X Gustaw zwrócił się o pomoc do elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma i księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, przyrzekając w zamian podział ziem Rzeczpospolitej po jej planowanym rozbiorze. Jednak kiedy elektor brandenburski zmienił front, po uznaniu przez Polskę traktatami welawsko-bydgoskimi suwerenności Prus Książęcych, wojska Rakoczego zostały pokonane, a Dania wypowiedziała Szwecji wojnę, król szwedzki wycofał swe wojska z ziem polskich (1657).

W 1658 r. Karol X Gustaw zaatakował Danię, odnosząc całkowite zwycięstwo. Na mocy pokoju w Roskilde (1658) przyłączył do Szwecji Skanię.

Konsolidacja i przejście do kontrofensywy koalicji antyszwedzkiej przesądziły o losach wojny. Szwecja zmuszona została do rozpoczęcia rokowań. Pokój w Oliwie (1660), kończący drugą wojnę północną, został podpisany już po niespodziewanej śmierci Karola Gustawa.

Karol X Gustaw, wybitny władca, dobry organizator i dowódca, zmarł w Göteborgu 13 II 1660 r., jego następcą został syn – Karol XI.

XVII-wieczna moneta z wizerunkiem Karola X Gustawa

WAŻNE DATY:

1618–1648 – wojna trzydziestoletnia 1648 – traktat pokojowy w Osnabrück 1654 – objęcie tronu szwedzkiego przez Karola X Gustawa po abdykacji królowej Krystyny 1655 – najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, początek drugiej wojny północnej ("potopu szwedzkiego") 1657 – wypowiedzenie Szwecji wojny przez Danię 1658 – pokój w Roskilde, przyłączenie do Szwecji Skanii 1660 – śmierć Karola X Gustawa; pokój w Oliwie

powrót do początku strony