|
FIODOR DOSTOJEWSKI 
Urodził się w 1821 r. w Moskwie, zmarł sześćdziesiąt lat później w Petersburgu. Jego ojciec był ordynatorem szpitala. Na jego polecenie Fiodor ukończył Wojskową Akademię Inżynieryjną w Petersburgu. W 1844 r. rozpoczął karierę pisarza. Jego pierwszą powieścią byli Biedni ludzie, jej wydanie odbiło się szerokim echem w środowisku literackim miasta. Dostojewski nawiązał kontakt z konspiracyjnym kółkiem Michała Pietraszewskiego, propagującego dzieła francuskiego socjalisty Charlesa Fouriera. W 1849 r. został za to skazany na śmierć. W ostatniej chwili karę zamieniono na cztery lata katorgi w Omsku. Potem musiał odbyć służbę wojskową. Doświadczenia z pobytu na zesłaniu opisał we Wspomnieniach o domu umarłych, które ukazały się w 1859 r. 1864 r. był bardzo trudny dla pisarza – stracił żonę Marię Dmitriewną (umarła na padaczkę) i brata Michała. Dostojewski musiał spłacać długi brata przez co sam popadł w kłopoty finansowe. W 1866 r. ożenił się ponownie z Anną Grigoriewną Snitkin, która była stenotypistką (pisarz dyktował jej swoje książki). Miał dwie córki (Sonię i Lubow) i syna Fiedię. Dostojewski to jeden z najwybitniejszych pisarzy rosyjskich. Jego dzieła charakteryzują się pogłębioną analizą psychologiczną postaci i zawierają rozważania moralne nad problemem dobra i zła ludzkiej natury. Najważniejsze utwory: Zbrodnia i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow (powieść niedokończona). ZBRODNIA I KARA Utwór powstawał w latach 1865–1866, miał być pierwotnie dziennikiem zabójcy pisanym w pierwszej osobie. Dostojewski przeglądał kroniki policyjne i przypadkowo znalazł opis zabójstwa lichwiarki. Wiele kłopotów przysporzyła pisarzowi cenzura i wydawca – pismo Russkij Wiestnik. Niektóre wątki i partie tekstu autor musiał zmienić lub skrócić. RODION RASKOLNIKOW – PRZYCZYNY POPEŁNIENIA ZBRODNI I JEJ KONSEKWENCJE Akcja utworu rozgrywa się w Petersburgu, podczas dwóch tygodni lipca 1865 r. Bohater (Rodion Romanowicz Raskolnikow) pochodzi ze zubożałej rodziny szlacheckiej, jest dwudziestotrzyletnim studentem prawa, a właściwie byłym studentem, gdyż z nauki zrezygnował z powodu kłopotów finansowych. Bohater ma skomplikowaną psychikę, to ponury samotnik. Ma rozwinięte poczucie własnej wartości, a także pewne rozdwojenie osobowości – z jednej strony jest życzliwy i pomocny, z drugiej – decyduje się na morderstwo i zabija lichwiarkę Alonę Iwanownę i jej siostrę Lizawietę. Jest bohaterem dynamicznym, kieruje się emocjami; buntuje się przeciwko podziałowi w społeczeństwie na biednych i bogatych. Czy tysiące dobrych czynów nie zmażą jednej drobniutkiej zbrodni? – zastanawia się Rodion. Przyczyn mordu dokonanego na dwóch kobietach jest kilka. Po pierwsze – chęć wzbogacenia się. Chciał wydobyć z nędzy siebie i swoją rodzinę. Ale bohater stworzył sobie dodatkowo teorię, że są tacy ludzie, których można, a nawet trzeba zabić. Zabiłem plugawą wesz – stwierdza. Stworzył filozofię wyróżniającą nadludzi, których nie obowiązuje żadna moralność, i podludzi, którzy mają się rozmnażać i nie przeszkadzać nadludziom we wprowadzaniu nowych idei. Rodion, który w swoim mniemaniu zaliczał się do nadludzi, chciał sobie udowodnić, że nie musi się kierować żadną moralnością i ma prawo zabić człowieka. W głębi swej psychiki znajduje aprobatę dla tej zbrodni, czuje się niemal kimś, kto przysłużył się ludzkości. Zbrodnia i kara zawiera szczegółową analizę złożoności motywów mordu. Efekty zbrodni przerosły jednak bohatera. Zdobyte pieniądze nie przydały się nikomu, zniszczyły tylko więzi rodzinne. Rodion popadł w ciężką paranoję, psychozę. Dzięki snom bohatera można poznać psychikę bohatera, wniknąć w męczące go koszmary, będące odbiciem jego duszy. Siebie zabiłem, a nie staruchę – stwierdza w pewnym momencie Rodion – Nie miałem prawa tam iść, bo jestem taką samą wszą jak inni. Zrozumiał więc, że nic nie usprawiedliwia tego, co zrobił. Zbrodnia jest zawsze złem, które trzeba odkupić przez skruchę i cierpienie. Poza tym nie można jej na zimno zaplanować – wymyka się spod kontroli i pociąga za sobą lawinę zła. Teoria Rodiona o podludziach i nadludziach okazała się fikcją i udowodniła, że przykazania Boże są niepodważalne. OBRAZ PETERSBURGA Uwaga pisarza jest skoncentrowana na ludziach i atmosferze; nie opisuje on zabytków czy przyrody. Obraz miasta jest przygnębiający: męczący skwar, duchota, brud i fetor. Opisane jest patologiczne pijaństwo, głód, bieda, prostytucja, znieczulica, kłótnie i tragedie rodzinne – czyli całkowity upadek kultury. Petersburg jawi się jako miasto łachmaniarzy, szaleńców, lumpenproletariatu. Jest szaro i ciasno. Wszystko to wpływa na zachowanie mieszkańców, miasto staje się również bohaterem powieści. Newa potęguje emocje postaci, jest rzeką samobójców, straceńców, żebraków. 
Petersburg (widok współczesny)
ZBRODNIA I KARA JAKO POWIEŚĆ POLIFONICZNA Powieść polifoniczna, czyli wielogłosowa zawiera prezentację postaw i poglądów postaci bez komentarzy i sugestii narratora. Bohater jest autonomiczny, a utwór jest poszukiwaniem prawdy, sporem o człowieka i świat. Twórcą tego gatunku jest właśnie Dostojewski. Zbrodnia i kara zawiera pewien schemat powieści kryminalnej, tyle że od początku znamy mordercę. Autor koncentruje się na przyczynach zbrodni, analizuje psychikę bohatera i zastanawia się, jak wpływa na nią dokonany czyn. Głos mają bohaterowie, czytelnik może obrać dowolną postawę wobec prezentowanych wydarzeń, gdyż poglądy pisarza nie są mu nachalnie narzucane. W powieści nie ma natrętnego dydaktyzmu, moralizatorstwa, komentarzy odautorskich; zachowany jest obiektywizm. Narrator występuje w trzeciej osobie, unika prezentacji swojej wiedzy i poglądów i niejednokrotnie zbliża się do psychiki poszczególnych postaci. Nie jest wszystkowiedzący, używa słów jakby, jakoby. W utworze mamy też do czynienia ze stworzonym przez Dostojewskiego realizmem fantastycznym, który oznacza odkrywanie istoty rzeczy, penetrację głębszych warstw rzeczywistości w jej skrajnych przejawach. Przykładem jest tu obraz Petersburga: miasta-koszmaru. Nie ma chyba w literaturze drugiej tak szczegółowej pracy badawczej nad naturą ludzką i istotą zła w człowieku, jaką jest dzieło Dostojewskiego. HONORIUSZ BALZAK 
Honoriusz Balzac
Honoriusz Balzak (Honore de Balzac) to francuski pisarz żyjący w latach 1799–1850. Studiował prawo, pracował przez jakiś czas w zawodzie, jednak porzucił go dla pisania. Początkowo pisał dla pieniędzy, głównie romanse brukowe, poważne dzieła zaczął tworzyć dopiero w latach 1829–1850. Zamierzał napisać 137 powieści, napisał ponad 80. Wszystkie jego ważne powieści tworzą cykl Komedia ludzka, który przedstawia realistyczny obraz życia Paryża i prowincji od rewolucji francuskiej do 1846 r. Komedię... tworzą m.in. Eugenia Grandet, Ojciec Goriot, Kuzynka Bietka, Kuzyn Pons. Balzak był twórcą realizmu, choć żył w epoce romantyzmu – wyprzedził swoją epokę. Dzięki niemu powieść stała się najważniejszym gatunkiem epickim; pisarz stworzył około 2000 postaci. Jego żoną była Polka Ewelina Hańska, którą poślubił po kilkuletnim romansie, gdy owdowiała. OJCIEC GORIOT – POWIEŚĆ STRACONYCH ZŁUDZEŃ Akcja utworu rozgrywa się w Paryżu w latach dwudziestych XIX w. Tytułowy bohater to ubogi, przedwcześnie postarzały i bezgranicznie zakochany w swoich córkach mieszkaniec pensjonatu pani Vauquer. Hrabina Anastazja de Restaud i Delfina de Nucingen – córki Goriot – powychodziły bogato za mąż i o kochającym je ojcu przypominały sobie tylko w chwilach potrzeb finansowych. Wstydziły się go jednak i pogardzały nim, ponieważ żył w nędzy. Łatwo przyszło im zapomnieć, że majątek stracił właśnie na ich zachcianki. Zakończenie powieści jest tragiczne – ojciec Goriot umiera, żegnany przez obcych i wciąż wyczekujący córek. Nie przybywają nawet na jego pogrzeb. Nie powiodło się również innym mieszkańcom pensjonatu (Vautrin, Eugeniusz Rastignac, pani Beauseant).
PRAWDY ŻYCIOWE W OJCU GORIOT Życie jest jak kuchnia – aby zrobić w niej cokolwiek, trzeba pobrudzić ręce... – stwierdza Vautrin. Ojciec Goriot, jak wiele dzieł Balzaka, ma wartość ponadczasową i dotyka problemów ludzi każdej epoki, takich jak:
– | problem pieniądza; pieniądz jako miernik wartości człowieka i wyznacznik pozycji społecznej; w powieści zastąpił religię, wszelkie wartości moralne (małżeństwa córek Goriot były zawarte dla pieniędzy); | – | problem miłości rodzicielskiej i konfliktu pokoleń; | – | problem rozwoju młodego człowieka (tu obserwujemy destrukcję osobowości na przykładzie Eugeniusza); | – | problem zdrady, fałszu (galernik okazuje się uczciwszy od arystokraty; pozamałżeńskie romanse córek Goriot); | – | problem moralności (patologiczna obsesyjna miłość ojca do córek, zawiera nawet elementy erotyczne). |
OJCIEC GORIOT POWIEŚCIĄ REALISTYCZNĄ Realizm to kierunek w sztuce, który powstał w połowie XIX w. Jego podstawowym założeniem jest naśladowanie rzeczywistości i ocenianie jej z perspektywy przeciętnego odbiorcy w myśl zasad zdrowego rozsądku. Choć dzieło Balzaka powstało w epoce romantyzmu, należy do gatunku powieści realistycznej, który wiernie i szczegółowo odzwierciedla rzeczywistość, odkrywa prawa rządzące rzeczywistością i obnaża życiowe prawdy. Inne cechy powieści realistycznej to:
– | zasada prawdopodobieństwa; | – | postacie reprezentatywne dla środowiska; | – | indywidualizacja i typowość języka; | – | szczegółowa panorama życia codziennego; | – | analiza psychologiczna; | – | opis przemian społecznych; | – | trzecioosobowy, wszechwiedzący narrator (zna myśli bohaterów, ich przeszłość i tajemnice); | – | komentarz odautorski. |
GUSTAW FLAUBERT PANI BOVARY 
Gustaw Flaubert
Flaubert publikował swą powieść w odcinkach we francuskim piśmie Revue de Paris w 1856 r. Wydanie książkowe ukazało się rok później. Pisarzowi wytoczono proces o obrazę moralności, jednak został oczyszczony z zarzutów, a powieść zyskała ogromną popularność. Pisarz sięgnął po rzeczywiste zdarzenie – samobójstwo żony prowincjonalnego lekarza. W powieści nosi ona imię Emma Bovary. Bohaterka, znudzona jednostajnym życiem u boku męża, wikła się w różne romanse, stwarzając sobie iluzję wielkiej miłości. Popada przez to w problemy finansowe i – nie chcąc przyznać się do zdrad – popełnia samobójstwo, zażywając arszenik. Umiera w męczarniach i wtedy przekonuje się, że miłość, której poszukiwała całe życie, miała tuż przy sobie. W oczach swego męża Karola dostrzega to wielkie uczucie, którego na darmo szukała u kolejnych kochanków. Pani Bovary stworzyła sobie fikcyjną wizję własnej osoby i całe życie grała wymyśloną rolę, zupełnie nieprzystającą do rzeczywistości. Od nazwiska głównej bohaterki pochodzi termin bovaryzm – oznacza on postawę kobiety znudzonej, o wyobraźni ukształtowanej przez romansowe powieści, uciekającej od rzeczywistości w sferę iluzji. powrót do początku strony |
