|
Bolesław Prus (malował Stanisław Witkiewicz)
Właściwie nazywał się Aleksander Głowacki. Urodził się w 1847 r. w Hrubieszowie, zmarł w 1912 r. w Warszawie, w trakcie pracy nad powieścią pt. Przemiany. Został pochowany na Powązkach. Brał udział w powstaniu styczniowym, podczas walk został ranny – najpierw przebywał w szpitalu, potem w więzieniu w Lublinie. Studiował w Warszawie i Puławach. Debiutował krótkimi formami w Kurierze Niedzielnym i Kurierze Świątecznym, od 1874 r. był felietonistą Niwy. Od 1875 r. przez kolejne czterdzieści lat publikował w Kurierze Warszawskim cotygodniowe Kroniki, których zadaniem było propagowanie pozytywizmu. Najważniejsze utwory: Anielka i inne opowiadania (1880), Szkice i obrazki (1885), Placówka (1880), Lalka (1887–1889, 1890), Emancypantki (1894), Faraon (1897). 
Ławeczka z Bolesławem Prusem w Parku Zdrojowym w Nałęczowie
KRONIKI TYGODNIOWE Kronika tygodniowa jest odmianą felietonu – gatunku publicystycznego podejmującego w swobodnym tonie aktualną na ogół problematykę. Felieton posługuje się często metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; ma na celu wzbudzenie zaciekawienia i nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem. Kronika tygodniowa obejmuje aktualne wydarzenia polityczne, społeczne i obyczajowe, publikowana jest (jak wskazuje nazwa) w tygodniowych odstępach w tygodniku lub dzienniku. Kroniki Prusa uznaje się za klasyczne reprezentantki gatunku. Zdumiewają bogactwem treści: od drobiazgów dokumentujących codzienne życie ówczesnej Warszawy, przez opinie o życiu społecznym, kulturalnym i literackim, aż do poważnych problemów ideologicznych. Charakterystyczną cechą jest specyficzny humor Prusa, nadający opisywanym ludziom i wydarzeniom zabawne zabarwienie, pozbawione jednak złośliwości czy agresji. Tok jego narracji jest swobodny, gawędziarski; język – potoczny. Felietonista – według Prusa – może pisać o wszystkim, a także powinien być wszędzie i widzieć wszystko. Prus czytał wszystkie pisma, sprawozdania procesów, nowe książki, reklamy i robił z tego notatki. Pisarz posługiwał się techniką karykatury, obnażał bezsens i głupotę, a także starał się propagować optymizm u swoich czytelników. WIEŻA PARYSKA Wieżę Eiffla zbudowano w 1889 r., akcja felietonu toczy się dwa lata wcześniej – mamy tu więc przykład zastosowania fikcji literackiej. Bohaterowie obserwują Francuzów, Niemców i Polaków budujących trzy budowle. Opis ich zachowania ma ukazać wady tych narodów; Polacy wypadają najgorzej. Każdy chce rządzić, nie potrafią się zorganizować, są chciwi, nie potrafią oszczędzać i najwięcej płacą dyrektorom. Dodatkowo są leniwi, robią wszystko byle jak, wymyślają bezużyteczne przedmioty. Najchętniej tylko by się upijali i bawili. Felieton ten jest krytyką Polaków i kpiną z ich wad. LALKA 
Plakat z 1968 r. reklamujący ekranizację Lalki
Lalka powstała w latach 1877–79 i była drukowana w odcinkach w Kurierze codziennym, w formie książki powieść ukazała się w 1890 r. Tytuł nawiązuje do epizodu opisanego w utworze – procesu o lalkę, który był wydarzeniem autentycznym. Możliwa jest również inna interpretacja tytułu – określenie "lalka" dobrze pasuje do bohaterki powieści – Izabeli Łęckiej – jako osoby biernej i bezwolnej. Pierwotny tytuł to Trzy pokolenia – Prus chciał napisać o trzech pokoleniach idealistów na tle społecznego rozkładu, jak sam to określił. Pierwsze pokolenie reprezentuje Ignacy Rzecki, drugie – Stanisław Wokulski, a trzecie – Ochocki. GŁÓWNE WĄTKI: – miłość kupca Wokulskiego do arystokratki Izabeli Łęckiej;
– losy trzech idealistów;
– proces o kradzież lalki;
– dzieje Rzeckiego;
– historia pani Stawskiej. OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA W LALCE Arystokracja Przedstawiciele: Łęccy, Krzeszowscy, prezesowa Zasławska, Starski, Wąsowska, Ochocki. Przebywają w salonach, na balach, na wyścigach – generalnie nikt nie pracuje, są w większości niemoralni, zdradzają swoich mężów i żony i prowadzą hulaszczy tryb życia. Pogardzają niższymi stanem, a często są bankrutami (Łęcki, Starski, Krzeszowski). Udaje się im żyć ponad stan dzięki różnym nieuczciwym sposobom pozyskiwania pieniędzy, niektórzy, jak np. Starski, wykorzystują kobiety i liczą na spadek. Właściwie nie potrafią niczego zrobić, stworzyć – są bezużyteczni, nie działają na rzecz ojczyzny, nie są patriotami. Prus krytykuje arystokrację jako pasożytniczą i szkodliwą. Podkreśla jednak, że wielu marzy o tym, by dostać się do tego stanu. Mieszczaństwo 1. Żydzi – Szlaugbaumowie i doktor Szuman. Są pracowici, oszczędni (a wręcz skąpi), konsekwentni, bezwzględni i wytrwali w dążeniu do sukcesu; znają się na handlu i na interesach. Potrafią przystosować się do każdej sytuacji (konformiści), dla pieniędzy mogą sporo poświęcić. Na tym tle inaczej prezentuje się doktor Szuman – jako idealista ze złamanym sercem. 2. Niemcy – Jan i Franc Minclowie, Hopfer. Sumienni, porządni, zdyscyplinowani, oszczędni, pracowici i punktualni. 3. Polacy – Rzecki, Wokulski (z pochodzenia szlachcic, ale bez ziemi), subiekci: Lisiecki, Mraczewski i inni. Zajmują niską pozycję w społeczeństwie, nie mają wpływu na politykę i gospodarkę, imponuje im arystokracja. Generalnie nie zajmują się sprawami narodowymi (wyjątkiem jest Rzecki). Na tym tle bardzo wyróżnia się Wokulski, który jest energiczny, interesuje się polityką i nauką, założył spółkę. 4. Plebs – Węgiełek, Wysocki, tłum z Powiśla. Biedni, żyją w nędzy, jeśli tracą pracę, tracą środki do życia. Nie odgrywają żadnej roli w społeczeństwie. Wniosek: Społeczeństwo jest rozbite, pełne wad, nie współpracuje ze sobą, niszczy dobre jednostki i grozi mu upadek, gdyż może dojść do dominacji kapitału obcego (Żydzi), powstania ruchu komunistycznego (organizacje robotnicze) i migracji do miast. DZIEJE WOKULSKIEGO: 1. | Urodził się w 1833 r. w rodzinie szlacheckiej. | 2. | Praca u Hopfera w charakterze subiekta. | 3. | Nauka w szkole głównej, został studentem. | 4. | Udział w powstaniu i zesłanie na Sybir w 1864 r. (tam uczył się i został naukowcem). | 5. | W 1870 r. powrót do Warszawy, gdzie pomógł mu Rzecki. | 6. | Ślub (dla pieniędzy) z wdową po Janie Minclu – Małgorzatą Minclową, która zmarła, a Wokulski odziedziczył po niej pieniądze i sklep. | 7. | Miłość do Izabeli (Wokulski ma 45 lat). | 8. | Wyjazd do Bułgarii na wojnę. Na dostawach wojennych dorobił się majątku. | 9. | Założenie arystokratycznej spółki. | 10. | Pobyt w Paryżu, spotkanie z naukowcem Geistem. | 11. | Wyjazd do Zasławka. | 12. | Powrót do Warszawy i dziwne, niewytłumaczone zniknięcie. |
WOKULSKI – ROMANTYK CZY POZYTYWISTACechy romantyczne: – jedyna, wszechogarniająca i nieszczęśliwa miłość;
– idealizowanie obiektu uczuć – kobieta jako bóstwo;
– próba samobójstwa z miłości;
– udział w walce narodowowyzwoleńczej;
– idealista (nie ceni wartości materialnych);
– indywidualista, samotnik, w pewnym sensie skłócony ze światem;
– kult literatury romantycznej (czytał Mickiewicza);
– rozdarty wewnętrznie. Cechy pozytywistyczne: – kult nauki i wiedzy;
– kult pracy, ambicja;
– pomaganie biednym, poświęcenie dla społeczeństwa, utylitaryzm;
– dążenie do postępu i pracy organicznej;
– zamienił ideę walki na ideę pracy;
– udział rozsądku w zdobywaniu Izabeli;
– małżeństwo z Minclową;
– człowiek interesu;
– chęć wyjazdu z granicę. W Lalce typowym romantykiem jest Rzecki, typowym pozytywistą – Ochocki, natomiast Wokulski jest człowiekiem przełomu epok (romantyzmu i pozytywizmu) oraz ustrojów (feudalizmu i kapitalizmu). 
Mariusz Dmochowski jako Wokulski i Beata Tyszkiewicz jako Izabela
KOMPOZYCJA LALKI Lalka jako powieść realistyczna Lalka jest panoramiczną powieścią realistyczną – ukazuje przekrojowy, obejmujący wszelkie elementy, obraz społeczeństwa, przedstawia sytuację poszczególnych warstw, życie miasta (bohater zbiorowy: Warszawa). W powieści znajdziemy dokładny opis przestrzeni i bohaterów. Prus wiernie przedstawił topografię Warszawy, dokładnie poznajemy Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Nalewki, Służewiec... Ponadto w Lalce występuje realizm szczegółów – precyzyjnie opisane są takie elementy jak: wystawa sklepu Wokulskiego czy stroje Izabeli. Wszystko to doskonale przedstawia nam prawdę o XIX-wiecznej Warszawie. Lalka jest powieścią epizodyczną, wielowątkową – liczne, drobne wydarzenia wzbogacają obraz miasta oraz powodują stałe dopełnianie się przedstawionych sytuacji. Realizm Lalki przejawia się również w opisywanych wydarzeniach, takich jak kwesta w Łazienkach, spektakl teatralny etc. Rzeczywiście miały one miejsce, są zgodne z informacjami zamieszczonymi w ówczesnej prasie. Narracja i styl Prus zastosował w swej powieści nowoczesną koncepcję dwóch narratorów. Pierwszy to narrator odautorski, bezimienny, "przezroczysty", mówi o wydarzeniach z lat 1878–1879. Często zbliża się do którejś postaci (np. do Wokulskiego lub Izabeli) i ukazuje świat z jej perspektywy. Jest to narrator ukryty, nie komentuje wydarzeń, posługuje się mową pozornie zależną, jest bezosobowy i obiektywny. Jego styl jest prosty, niezauważalny, komunikatywny. Drugim narratorem jest bohater (Rzecki), który wypowiada się w pierwszej osobie. Jest to narrator pamiętnikarski – występuje w Pamiętniku starego subiekta. Wprowadza retrospekcję (wspomina czasy minione, m.in. powstanie listopadowe). Charakteryzuje go: emocjonalizm, humor, autoironia, subiektywizm, moralizatorstwo, sentymentalizm, komentowanie. Styl jego wypowiedzi chwilami jest archaiczny i dość chaotyczny – w Pamiętniku... kwitnie gadulstwo, a dygresja goni dygresję. Narrator odautorski przedstawia fabułę, natomiast Rzecki pokazuje mentalność ówczesnych ludzi. Przez wprowadzenie podwójnej narracji Prus chciał urozmaicić powieść, ukazać różne punkty widzenia, niejednoznaczność ocen. Utwór zyskał perspektywę historyczną, wzbogacił się o komentarze polityczne. W wypowiedziach Rzeckiego odbijają się rozczarowania i przeżycia samego autora Lalki. Zakończenie utworu Obok nowatorskiej koncepcji dwugłosowej narracji, zastosował Prus jeszcze jeden nowoczesny zabieg – otwartą kompozycję. By przedstawić potok życia i panoramę swojej współczesności, wprowadził wiele epizodów, nie zawsze je kończąc, a między wątkami pozostawił luki. Dodatkowo pozostawił niejasne zakończenie: nie wiemy, co stało się z Wokulskim. powrót do początku strony |
