Stefan Żeromski

Urodził się w 1864 r., zmarł w 1925 r. w Warszawie. Używał pseudonimów: Maurycy Zych, Józef Katerla. Od wczesnej młodości musiał sam na siebie zarabiać, pracował jako guwerner w dworach szlacheckich, co znalazło odbicie w jego twórczości. Brał aktywny udział w życiu polityczno-społecznym, był m.in. prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, współzałożycielem Akademii Literatury i polskiego Pen Clubu. Debiutował jako nowelista na łamach Tygodnika Powszechnego w 1889 r. Najważniejsze utwory to: Opowiadania, powieści – Popioły, Wierna rzeka, Ludzie bezdomni, Przedwiośnie, dramaty – Róża, Uciekła mi przepióreczka, Turoń, Ponad śnieg bielszym się stanę.

ZMIERZCH

Główną treścią tego opowiadania są opisy przyrody i pracy chłopów o zmierzchu. Praca ludzka została przedstawiona naturalistycznie, z elementami turpizmu – opisane jest błoto, wysiłek, cuchnący pot, fizyczne i psychiczne cierpienie, zezwierzęcenie. Opisy przyrody również są realistyczne, z elementami impresjonizmu.

Wszystko to tworzy ponury, przygnębiający nastrój, panuje smutek i poczucie beznadziei kojarzące się z dekadentyzmem. Opisy skłaniają do refleksji egzystencjalnych – praca nie daje rezultatów, nie ma miłości, życie jest brutalne, liczą się tylko instynkty.

Zmierzch to koniec dnia, nadchodząca ciemność, koniec czegoś dobrego, a początek czegoś nieznanego, ciemnego, budzącego trwogę. Tytuł można odczytać symbolicznie – jako życie ludzkie. Puenta utworu podkreśla nikłość szans na poprawę warunków życia opisanych ludzi, przeciwnie – należy spodziewać się pogorszenia ich losu.

SIŁACZKA

Tytułowa bohaterka to Stanisława Bozowska, wiejska nauczycielka realizująca zasady pracy organicznej i pracy u podstaw. Była wielką idealistką, ciężko pracowała, chciała napisać podręcznik Fizyka dla ludu. Jednak zmogła ją choroba (tyfus) i umarła.

Inaczej życie ułożył sobie znajomy Stasi z młodości – Paweł Obarecki. Początkowo pełen energii, pragnął szerzyć higienę w małym miasteczku, leczył ludzi za darmo. Szybko jednak zrozumiał, że jest bezradny wobec świadomości i stanu egzystencji chłopów na wsi. Stał się konformistą i choć śmierć dawnej przyjaciółki wzbudziła w nim szczery smutek, szybko powrócił do wygodnego trybu życia.

Elementy pozytywistyczne:
– praca u podstaw;
– emancypacja;
– utylitaryzm;
– praca organiczna;
– cel dydaktyczny;
– tematyka społeczna;
– typowy gatunek (nowela);
– bohater społecznik i działacz.

Elementy nowe:
– tragizm postaci;
– fatum – sytuacja społeczna, jednostkowość działań;
– krytyka postaw pozytywistycznych;
– nieszczęśliwe zakończenie;
– brak postaci schematycznych;
– symbolizm (tytuł, postawa), naturalizm (opis zwłok).

W Siłaczce pokazany jest upadek ideałów pozytywistycznych, ich utopijność i niemożność zrealizowania. Jednak nastroje młodopolskie (metafizyka Obareckiego) również zostały skompromitowane, jako zachowanie na pokaz, nieprzynoszące żadnych korzyści.

ROZDZIOBIĄ NAS KRUKI, WRONY

Akcja utworu rozgrywa się w końcowych miesiącach powstania styczniowego, jesienią 1863 r. Nowela ta opowiada o ciemnocie i biedzie chłopów, którzy nie wzięli udziału w powstaniu, bo byli nieuświadomieni i nieprzygotowani. Mowa jest też o tragizmie osób biorących udział w powstaniu, o ich poświęceniu dla ojczyzny. Oto Andrzej Borycki – jeden z powstańców – zostaje zabity przez rosyjskich żołnierzy, korzysta na tym polski chłop, okradając ciało.

Utwór jest wypowiedzią na temat przyczyn upadku powstania (walka jednostek, niezaangażowanie chłopów); zawiera przestrogę: jeśli nie zmienimy się jako naród, rozdziobią nas kruki, wrony..., zginiemy.

LUDZIE BEZDOMNI

Powieść obejmuje doświadczenia i obserwacje z życia autora. Wiele postaci miało swoje pierwowzory w rzeczywistości.

Główni bohaterowie to Tomasz Judym i Joanna Podborska. Judym był lekarzem, początkowo miał gabinet w Warszawie, nie znalazł jednak zrozumienia w środowisku lekarskim stolicy, swoje idee pomagania ludziom próbował więc realizować w Cisach. Tu również mu się nie powiodło, dlatego postanowił poświęcić życie rodzinne i miłość do Joasi, przenosząc się do Zagłębia, by leczyć ubogich.

Joasia była zakochana w Tomaszu, chciała spędzić z nim życie. Nie bała się trudności. Jednak Judym miał własną wizję życia, chciał pomagać biednym, bo czuł, że sam jest z hołoty (był synem szewca, alkoholika). Stwierdził, że gdyby ożenił się z Joasią, panną z wyższej warstwy społecznej, zamieniłby się w dorobkiewicza i zaczął obrastać w tłuszcz. Porzuciłby wtedy pracę na rzecz biednych, a wówczas sumienie nie pozwoliłoby mu być szczęśliwym.

Dziewczynie nie pozostało nic innego, jak uwolnić go z małżeńskiego obowiązku. Po jej odejściu Tomasz błąkał się bez celu po okolicy i natrafił na brzegu zwaliska na sosnę, którą odczytał jako symbol swoich wewnętrznych dylematów i rozterek.

Judym to postać tragiczna – nie potrafił znaleźć szczęścia ani w roli społecznika, ani w domowym cieple u boku ukochanej.

ROLA LEKARZA W SPOŁECZEŃSTWIE – WYSTĄPIENIE JUDYMA
NA ZEBRANIU

Poglądy Judyma:

–	lekarz to nie zawód, ale misja, powołanie; ma nie tylko leczyć, ale uzdrawiać społeczeństwo;
–	powinien szerzyć higienę u najbiedniejszych i uświadamiać ich;
–	powinien likwidować przyczyny choroby (złe warunki życia i pracy), ma wpływać na rządzących, na pracodawców;
–	jego stan majątkowy jest nieistotny, powinien leczyć i biednych, i bogatych.

Wnioski: są to utopijne, idealistyczne poglądy, bo Judym nie miał władzy, środków finansowych, autorytetu, poparcia społeczeństwa do ich realizacji; a przede wszystkim – był sam.

Poglądy innych lekarzy:

–	lekarz ma tylko leczyć, jest to zawód jak każdy inny;
–	ma prawo do godziwej płacy i życia w dobrobycie;
–	pomocą biednym powinny się zajmować instytucje społeczne, nie lekarz, który nie jest w stanie zlikwidować przyczyn choroby czy zranienia;
–	lekarz nie ma władzy ani prawa, ani środków, by wpłynąć na pracodawców;
–	uświadamianie ludu nie jest jego obowiązkiem.

Wnioski: lekarze są minimalistami i są wygodni, równocześnie jednak potrafią patrzeć realnie i w wielu sprawach mają rację.

SYMBOLIZM W LUDZIACH BEZDOMNYCH

Tytuł powieści

Rodzaje bezdomności:

–	brak domu (bezdomni Paryża), brak godziwych warunków mieszkaniowych (proletariat w Warszawie i Cisach);
–	brak rodziny, stabilizacji, miejsca w życiu, miłości (Judym);
–	brak ojczyzny (Wiktor Judym, brat Joanny – Wacław, Korzecki).

Tytuły rozdziałów

Np. Daimonion – wewnętrzny głos boskiego pochodzenia, który mówi, co robić ma człowiek, rodzaj sumienia – rozdział o Korzeckim; Kwiat tuberozy – rośnie tylko w ciepłych krajach, jest symbolem czegoś rzadkiego, pięknego i zarazem bezużytecznego, co jednak należy chronić – odniesienie do Natalii.

Symboliczne przedmioty: