KIERUNKI W SZTUKACH PLASTYCZNYCH I LITERATURZE

EKSPRESJONIZM

Kierunek w literaturze i sztuce lat 30. XX w., mający różne odgałęzienia teoretyczne. Wspólne dla nich jest traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy (ekspresja to wyrażanie, uzewnętrznianie tego, co tkwi głęboko w człowieku). Był w opozycji wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu. Powstał w Niemczech.

W Polsce w latach 1917–1922 ukazywało się pismo Jerzego Hulewicza Zdrój, propagujące hasła tego prądu, drukowano w nim utwory Stanisława Przybyszewskiego, Zenona Przesmyckiego, Jana Kasprowicza. Ekspresjonizm miał również wpływ na malarstwo, literaturę, muzykę i film.

FUTURYZM

Kierunek ten nazwę swą wziął od słowa futurum (przyszłość). Powstał we Włoszech i w Rosji. Występował tylko w literaturze. Futuryści żądali stworzenia nowej sztuki, odcięcia się od tradycji. Twórcą kierunku był Filippo Tommaso Marinetti, który 20 II 1909 r. wydał Pierwszy manifest futuryzmu.

W Polsce futuryzm istniał w latach 1917–1922, a jego prekursorem był Jerzy Jankowski. Program zawarł w broszurze Tram wpopszek ulicy (futuryści często ignorowali zasady ortograficzne). Kierunek rozwijał się w Krakowie w dwóch klubach: Katarynka i Gałka muszkatułowa. Futurystami byli Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i – nieco luźniej związany – Stanisław Ignacy Witkiewicz.

Bruno Jasieński	Okładka słynnego manifestu futurystów

W Warszawie w 1918 r. powstała druga grupa futurystów, założona przez Anatola Sterna i Aleksandra Wata. W 1920 r. ukazał się almanach (czyli książka z utworami różnych autorów na ten sam temat) zatytułowany Gga. Natomiast manifest został ogłoszony dwa lata później pod nazwą Nuż w bżuchu.

Cechy futuryzmu:

–	szokowanie, skandalizowanie;
–	najważniejsza była nowość i eksperyment;
–	sztuka dla mas (nie: sztuka dla sztuki);
–	cel sztuki to zabawa;
–	prowokacyjne błędy ortograficzne;
–	odrzucenie interpunkcji na rzecz topografii (rysunki);
–	pomysł, by zostawić z części mowy tylko rzeczowniki i czasowniki w bezokoliczniku, reszta to tzw. wata słowna;
–	na odbiorcę miał działać sam układ treści;
–	oryginalność;
–	kult techniki;
–	kult biologii, instynktów;
–	odrzucenie tradycji (historia i tradycja to dwie spluwaczki);
–	indywidualizm;
–	agresja;
–	postawa buntu;
–	brak psychologizmu i metafizyki, kult materii;
–	język pozarozumowy (słowa pozbawione znaczeń, nacisk położony na samo brzmienie słów).

DADAIZM

Kierunek literacko-artystyczny, który rozwijał się w latach 1916–1923. Powstał w Szwajcarii, a jego idee głoszono potem w Niemczech, Francji i USA. Nazwę podobno wziął od dziecięcej zabawki. Twórcą dadaizmu był Tristan Tzara.

Cechy dadaizmu:

–	brak programu;
–	anarchizm, negacja dotychczasowej sztuki;
–	odrzucenie autorytetów;
–	odrzucenie praw estetyki (kompozycje z przedmiotów uważanych za nieestetyczne);
–	swobodne skojarzenia, fantazja, absurd;
–	odrzucenie kopii, opisowości, naśladowania rzeczywistości;
–	spontaniczność;
–	autoironia, błazenada, nihilizm;
–	ironiczna, zagadkowa wymowa dzieła;
–	techniki: kolaż, fotomontaż, montaż;
–	prowokacja, profanacja (np. domalowanie przez Marcela Duchampa wąsów Mona Lisie).

Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q. (Mona Lisa z wąsami)

Marcel Duchamp wynalazł "ready-made", czyli dzieło sztuki stworzone z przedmiotu (bądź przedmiotów) codziennego użytku. Dążył do usunięcia ograniczeń związanych z pojęciem sztuki, chciał zerwać z tradycyjnym podejściem odbiorców do artystycznych przedsięwzięć. Według Duchampa z każdego zwykłego przedmiotu można uczynić dzieło sztuki, jeśli tylko ustawi się go na cokole, podpisze, zadatuje i w końcu zgłosi go na wystawę.

Pierwszym "ready-made" Duchampa było koło rowerowe: Już w 1913 r. wpadłem na szczęśliwy pomysł umocowania koła od roweru na zydlu kuchennym, żeby patrzeć, jak się obraca.

Marcel Duchamp, Koło rowerowe

W 1917 r. Marcel Duchamp był członkiem jury na Pierwszej Wystawie Niezależnych w Nowym Jorku. Wystawił wówczas słynną dziś Fontannę, czyli... pisuar. Chociaż dzieło odrzucono, z perspektywy czasu należy uznać je za jeden z najbardziej znaczących punktów zwrotnych w historii sztuki.

Marcel Duchamp, Fontanna

Większość dadaistów została potem surrealistami. Po dadaizmie nie pozostały żadne trwałe dzieła. W literaturze dadaistami byli: Louis Aragon, Andre Breton, Poul Eluard. W Polsce nie było dadaistów, elementy tego kierunku widoczne były u futurystów (np. u A. Wata).

Cechy dadaizmu w literaturze:

–	pisanie automatyczne (losowanie słów na kartkach, zapisywanie ich w przypadkowej kolejności);
–	przekonanie, że świat jest tak obłąkany, że zasługuje na sztukę dadaistyczną;
–	dzieła nie miały znaczenia;
–	przekonanie, że rzeczywistość jest bezsensowna;
–	odrzucenie wszystkich praw języka;
–	poezja fonetyczna (same dźwięki).
–	ideałem wypowiedzi był dziecięcy bełkot.

SURREALIZM (NADREALIZM)

Twórcą tego kierunku był Andre Breton, przedstawicielami w sztuce: Salvador Dali (malarstwo), Louis Bunuel (film), Louis Aragon, Breton, Poul Eluard (literatura). Nazwę kierunku stworzył w 1917 r. Guillaume Apollinaire.

Salvador Dali z ocelotem

Salvador Dali, Płonąca żyrafa	Salvador Dali, Atawistyczne ruiny po deszczu

Salvador Dali, Sen

Cechy surrealizmu w sztuce:
– wyzwolenie sztuki z racjonalizmu i konwencji;
– luźne skojarzenia, duża rola podświadomości, chęć jej zbadania;
– absurdalny makabryczny żart, parodia, groteska;
– wykorzystanie zdobyczy psychoanalizy;
– ukazywanie obsesji, stanów maniakalnych i psychopatycznych;
– fascynacja hipnozą;
– bunt przeciw mieszczaństwu;
– antyklerykalizm, antymilitaryzm;
– nastrojowość, groza, wizjonerstwo, zagadkowość;
– przypadkowe zestawienia przedmiotów (kolaże, fotomontaże);
– sztuka kreacyjna (miała tworzyć coś nowego, a nie odtwarzać);
– perwersja, obsceniczność.

w literaturze:

–	nawiązanie do romantyzmu, symbolizmu;
–	pisanie automatyczne ((losowanie słów na kartkach, zapisywanie ich w przypadkowej kolejności);
–	odrzucenie tradycyjnego wiersza.

W Polsce surrealizm nie występował, pewne elementy pojawiły się u Adama Ważyka, Aleksandra Wata, Czesława Miłosza, Bolesława Leśmiana, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

KUBIZM

Nazwa tego kierunku wywodzącego się z Francji pochodzi od słowa cube czyli bryła, sześcian. Przedstawicielami kubizmu byli Pablo Picasso i Georges Braque. Kierunek ten występował w malarstwie i rzeźbie. Pierwszym ważnym obrazem kubistycznym były Panny z Avignonu Pabla Picassa.

Pablo Picasso

Pablo Picasso, Panny z Awignonu

Cechy kubizmu:

–	wpływ sztuki ludów prymitywnych;
–	motywy geometryczne;
–	ograniczona rola koloru (przeważnie szary i brązowy);
–	kolaż;
–	chęć ukazania trójwymiarowości przedmiotu (pokazywanie go z wszystkich możliwych punktów widzenia);
–	rozluźnienie związku z rzeczywistością;
–	przedstawianie martwej natury;
–	zabrudzenia, zamazania.

 
ABSTRAKCJONIZM

Kierunek ten wywodzi się z kubizmu, a jego nazwa pochodzi od łacińskiego słowa oznaczającego odrywanie (chodziło o trafne określenie sztuki oderwanej od rzeczywistości). Twórcą kierunku, rozwijającego się w latach 1910–1915, był Rosjanin Wasyl Kandinsky. Abstrakcjonizm to tzw. sztuka niefiguratywna (nieprzedstawiająca).

Abstrakcjonistą był też Kazimierz Malewicz, urodzony na Ukrainie, malarz pochodzenia polskiego. Działał w Rosji, zaliczany jest do rosyjskiej awangardy artystycznej. Inni przedstawiciele kierunku: Frantisek Kupka, Frantis Picabia, Hans Arp, Sophie Taeuber-Arp, Piet Mondrian, Robert Delaunay, Jackson Pollock, Theo Van Doesburg; z Polaków: Maria Jarema, Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński, Jonasz Stern, Stefan Gierowski.

Cechy abstrakcjonizmu: 
– operowanie barwną plamą i czystą linią;
– układy form geometrycznych;
– przedstawianie za pomocą znaków;
– dynamizm;
– malarstwo wyrazem sił mistycznych;
– duża rola wyobraźni;
– artysta tworzył własny świat;
– psychologiczne działanie kolorów.

Wasyl Kandinsky, Akwarela abstrakcyjna	Kazimierz Malewicz, Czarny kwadrat

Kazimierz Malewicz, Autoportret	Piet Mondrian, Romboidalny obraz w czerwieni, żółci i błękicie, 1921– –1925

powrót do początku strony