w , w
CIŚNIENIE ATMOSFERYCZNE, KRĄŻENIE MAS POWIETRZA na Świecie TEMPERATURY POWIETRZA na Świecie OPADY ATMOSFERYCZNE na Świecie STREFY KLIMATYCZNE, TYPY KLIMATU na Świecie __________ CIŚNIENIE ATMOSFERYCZNE, KRĄŻENIE (CYRKULACJA) MAS POWIETRZA na ŚwiecieMożna ogólnie przyjąć, że strefy niskiego i wysokiego ciśnienia występują na Ziemi przemiennie, w układzie równoleżnikowym: - stałe wyże biegunowe w strefach okołobiegunowych, - tzw. strefa wędrujących niżów w średnich szerokościach geograficznych, - stałe wyże zwrotnikowe wzdłuż Zwrotników, - stałe niże równikowe wzdłuż Równika (równikowy pas ciszy). Taki układ wywołuje stałe przemieszczanie się powietrza w określonych kierunkach. Ruch ten odbywa się przy powierzchni Ziemi, co odczuwane jest jako wiatr. Jednak oprócz tego powietrze przemieszcza się również do wyższych warstw troposfery i tam także krąży, co w sumie składa się na ogólną cyrkulację powietrza wokół Ziemi. Przykładem dobrze ilustrującym część tego procesu jest cyrkulacja pasatowa. Na obszarach górowania Słońca w zenicie powietrze ogrzewa się najbardziej i jako lżejsze unosi się do góry. W ten sposób przy powierzchni Ziemi wytwarza się niskie ciśnienie, do którego ściągane jest powietrze z zewnątrz. Tak powstają pasaty - stałe wiatry wiejące od Zwrotników do Równika. Jednocześnie w górnych warstwach troposfery, aby wyrównać ubytek powietrza nad Zwrotnikami, w kierunku przeciwnym do pasatów wieją antypasaty. Warto też przy tej okazji zwrócić uwagę na deszcze zenitalne, które codziennie po południu padają w strefie zbieżności pasatów. Wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura wznoszącego się wilgotnego powietrza, co powoduje skraplanie się zawartej w nim pary wodnej i powstawanie chmur deszczowych. Krążenie powietrza zmienia się w ciągu roku – cyrkulacja zimowa nieco różni się od letniej. Na przykład zimą strefa zbieżności pasatów przesunięta jest na południe, a latem na północ od Równika. Wynika to pozycji Słońca, które góruje w zenicie odpowiednio nad Zwrotnikiem Koziorożca i Zwrotnikiem Raka. CIŚNIENIE I CYRKULACJA POWIETRZA – STYCZEŃCIŚNIENIE I CYRKULACJA POWIETRZA – LIPIECZnacznie większe zmiany w krążeniu powietrza zachodzą nad kontynentem azjatyckim – występuje tam cyrkulacja monsunowa. W zimie w głębi lądu rozbudowuje się potężny Wyż Wschodnioazjatycki, który kieruje suche i mroźne powietrze do wschodnich i południowych wybrzeży. Z kolei latem głęboki Niż Południowoazjatycki ściąga do siebie wilgotne powietrze znad oceanów. Powstające w ten sposób wiatry – suchy monsun zimowy i wilgotny monsun letni – mają zasadniczy wpływ na klimat w całej Azji Południowej i Wschodniej. __________
Temperatury powietrza na kuli ziemskiej układają się równoleżnikowo i są związane ze strefami oświetlenia naszej planety. Górowanie Słońca w zenicie 22 czerwca nad Zwrotnikiem Raka skutkuje najwyższymi temperaturami lipca w tamtym rejonie. Analogiczna sytuacja w odniesieniu do temperatur stycznia ma miejsce wzdłuż Zwrotnika Koziorożca. Wraz z przesuwaniem się pasa najcieplejszego zmienia swe położenie strefa najzimniejsza – w lipcu jest nią Antarktyda, a w styczniu są to obszary wzdłuż Koła Podbiegunowego Północnego. ŚREDNIE TEMPERATURY DOBOWE POWIETRZA W STYCZNIU ŚREDNIE TEMPERATURY DOBOWE POWIETRZA W LIPCU
ŚREDNIE TEMPERATURY ROCZNE
Powyższy rozkład temperatur ma charakter ogólny i na mapach stycznia, lipca oraz roku można zaobserwować wiele odchyleń od niego. Na przykład wyraźnie zaznaczają się chłodniejsze obszary górskie (Himalaje z Tybetem, Andy) – to wynik spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości na poziomem morza. Dobrze widoczne jest też występowanie skrajnych temperatur w głębi lądów (Grenlandia, Australia w styczniu, Afryka, Antarktyda w lipcu) – suche powietrze kontynentalne w porównaniu z powietrzem wilgotnym, nadmorskim znacznie szybciej się nagrzewa i ochładza. Z kolei leżąca w strefie silnych wpływów Oceanu Atlantyckiego Europa Zachodnia jest zimą znacznie cieplejsza od innych obszarów z tej samej szerokości geograficznej. Przyczynia się do tego również ciepły Prąd Zatokowy. Innym przykładem wpływu prądu morskiego na temperatury jest zimny Prąd Benguelski, który ochładza południowo-zachodnie wybrzeża Afryki (zwłaszcza w styczniu). __________ Rozkład średnich rocznych sum opadów przedstawiony jest na mapie poniżej. Zauważyć można, że największe opady występują w sąsiedztwie Równika oraz w Azji Południowo-Wschodniej. ŚREDNIE ROCZNE SUMY OPADÓWOkolice Równika w Ameryce Południowej, w Afryce i na Archipelagu Malajskim praktycznie przez cały rok nawiedzają codzienne deszcze zenitalne. Z kolei w Azji Południowo-Wschodniej decydujący wpływ na wielkość opadów ma cyrkulacja monsunowa. Jest to szczególnie dobrze widoczne przy porównaniu mapy opadów lipca z mapą opadów stycznia (patrz niżej) – wilgotny monsun letni przynosi w zasadzie jedyne, choć bardzo intensywne, deszcze padające na tym obszarze. ŚREDNIE SUMY OPADÓW STYCZNIA ŚREDNIE SUMY OPADÓW LIPCA
Warto też zwrócić uwagę na podwyższone sumy opadów wzdłuż wybrzeży morskich (zwłaszcza w sąsiedztwie ciepłych prądów morskich) – to efekt napływającyc tam wilgotnych mas powietrza. Natomiast opady najmniejsze występują generalnie wzdłuż Zwrotników. Na skutek cyrkulacji pasatowej powietrze jest stamtąd wywiewane, a na jego miejsce z wyższych warstw atmosfery opadają suche masy powietrza. Dlatego na Zwrotnikach powstały największe pustynie (Sahara, Kalahari). Wyraźnym odstępstwem od tego stanu jest Azja, gdzie cyrkulacja monsunowa znacząco zakłóciła ruch pasatów. Niewielkie opady notowane są również wewnątrz zwartych obszarów lądowych, dokąd wilgotne, morskie powietrze ma utrudniony dostęp (Azja, Ameryka Północna). Podobnie jest w przypadku Antarktydy, gdzie dodatkowo niska temperatura nie sprzyja powstawaniu opadów – woda w chmurach występuję tu w postaci bardzo drobnych kryształków lodu, które niechętnie łączą się ze sobą i jako niewystarczająco ciężkie rzadko spadają na ziemię. Także chłodne powietrze niesione zimnymi prądami morskimi wpływa na obniżenie opadów — tak działa np. Prąd Peruwiański w Ameryce Południowej, Prąd Benguelski w Afryce. __________ Przedstawiona klasyfikacja klimatów opiera się na podziale Wincentego Okołowicza. Wyróżnionych zostało 5 stref klimatycznych, które związane są z szerokościami geograficznymi. Każda ze stref obejmuje po kilka typów klimatu: - STREFA OKOŁOBIEGUNOWA – występują tu dwa typy klimatu: polarny i subpolarny;
klimat polarny jest bardzo surowy – średnia temperatura przez cały rok nie przekracza 0°C, a często spada poniżej –60°C; opadów jest mało (<300 mm rocznie) i występują wyłącznie w postaci śniegu; klimat subpolarny jest nieco łagodniejszy – temperatury w miesiącach letnich nieznacznie przekraczają 0°C, a opady są nieco wyższe (do 500 mm rocznie).
- STREFA UMIARKOWANA – ze względu na różnice w średnich rocznych temperaturach (~5°C) wydzielono tu dwie podstrefy: chłodną i ciepłą; każda z nich obejmuje po trzy typy klimatu: lądowy, morski i przejściowy; klimaty lądowe mają bardzo dużą roczną amplitudę temperatur (nawet 60°C) i niewielkie opady (< 300 mm rocznie); lata często bywają upalne (zwłaszcza w podstrefie ciepłej), a zimy mroźne i długie (w podstrefie chłodnej); klimaty morskie charakteryzują się małymi amplitudami temperatur (kilkanaście °C) w ciągu roku i dosyć dużymi opadami (do 1500 mm rocznie); zarówno lata, jak i zimy są łagodne (wpływ oceanu); klimaty przejściowe – jak sama nazwa wskazuje – mają cechy pośrednie między typami lądowymi i morskimi; możemy przekonać się o tym na własnej skórze, gdyż Polska w całości leży w klimacie umiarkowanym ciepłym przejściowym. - STREFA PODZWROTNIKOWA – obejmuje typ suchy i wilgotny;
klimat suchy cechuje się długimi, upalnymi latami (temperatura dochodzi do 40°C) i krótkimi ostrymi zimami, opady są niewielkie – nie przekraczają 500 mm; klimat wilgotny ma lato nieco tylko chłodniejsze niż typ suchy, ale za to zimy są znacznie bardziej łagodne i z dużą ilością opadów (nawet do 2000 mm); typ podzwrotnikowy wilgotny znany jest w Europie jako klimat śródziemnomorski. - STREFA ZWROTNIKOWA – składa się z typu suchego i wilgotnego:
klimat suchy występuje na pustyniach; notuje się tam najwyższe temperatury na Ziemi (>50°C); bardzo wysokie są również amplitudy dobowe (kilkadziesiąt °C); opady pojawiają się sporadycznie; klimat wilgotny panuje głównie w Azji Południowo-Wschodniej odmiana monsunowa — i na wąskich pasach wybrzeży; temperatury przez cały rok nie spadają poniżej 15°C, a opady są bardzo duże. - STREFA RÓWNIKOWA – obejmuje trzy typy: podrównikowy suchy, podrównikowy wilgotny, równikowy wybitnie wilgotny; przez cały rok średnie miesięczne temperatury przekraczają 20°C;
klimat podrównikowy suchy występuje na sawannach (suchych); charakteryzuje się jedną porą deszczową (w okresie górowania Słońca w zenicie), która jednak nie jest długa – suma rocznych opadów nie przekracza 1000 mm; klimat podrównikowy wilgotny cechują dwie pory deszczowe (w okresie górowania Słońca w zenicie nad Równikiem) i dwie pory suche (w okresie górowania Słońca w zenicie nad Zwrotnikami); roczne opady wynoszą około 1500 mm; klimat równikowy wybitnie wilgotny swą nazwę zawdzięcza m.in. codziennym deszczom zenitalnym; występują one przez cały rok (ze szczególnym nasileniem w okresach równonocy) i sprawiają, że sumy opadów dochodzą do 3000 mm. KLIMATY ASTREFOWE to przede wszystkim górska i monsunowa odmiana różnych typów klimatu. Klimaty górskie charakteryzują się obniżonymi temperaturami w stosunku do sąsiednich terenów nizinnych. Opady są większe, ale tylko do pewnej wysokości, powyżej której następuje inwersja, czyli w tym przypadku zmniejszanie ilości opadów. W Himalajach wysokość ta wynosi około 1300 m n.p.m., w Alpach ok. 2000 m, a w Tatrach 1800-2000 m n.p.m. (w zimie niżej).
Klimat monsunowy obejmuje swym zasięgiem południowe i wschodnie wybrzeża Azji (niekiedy jego wpływy docierają też do północnych krańców Australii i Półwyspu Somalijskiego w Afryce). Oddziałuje praktycznie tak samo na każdy typ klimatu (od umiarkowanego chłodnego morskiego po zwrotnikowy wilgotny) - latem przynosi duże opady, a zimą w znacznym stopniu je ogranicza.
powrót na początek strony |