zasady używania liter ę i ą
oraz połączeń em, en, om, on

Litery ę i ą pojawiają się jedynie w wyrazach rodzimych, a tylko wyjątkowo w przyswojonych, np. brąz. Nie zawsze oddają one współczesną wymowę. Tak jest tylko w  sytuacji, gdy występują przed literami oznaczającymi spółgłoski szczelinowe: s, z, sz, ż, ś, ź, ch, f, w, a w przypadku litery ą na końcu wyrazu. Przed pozostałymi literami piszemy ę i ą dla zachowania tradycji i spójności różnych form wyrazowych. Połączenia em, en i om, on spotykamy w wyrazach obcych i polskich.

Literę ę i ą piszemy:

•	w rodzimych wyrazach przed literami: s, z, ż, ś, ź, w oraz dwuznakami sz, ch, np. mięsień, więzień, mężczyzna, gęś, więź, węch, węszyć, pąs, wiązać, wąż, gałąź itp.

Literę ą piszemy:

•	w narzędniku (kim, czym) l. poj. rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków rodzaju żeńskiego i męskiego zakończonych na -a, np. literą, ósmą, ładną;
•	w bierniku (kogo, co) l. poj. przymiotników, zaimków, liczebników oraz rzeczownika pani, np.  czarną, szóstą, tamtą, panią;
•	w 3. os. l. mn. czasowników w czasie teraźniejszym, np. rysują, liczą, pracują, malują.

Połączenia em, en, om, on piszemy:

•	w wyrazach zapożyczonych przed literami: p, b, t, d, c, k, g, a także przed połączeniami ci, dzi, np. tempo, lont, potencjał, intendent, w hondzie, na koncie;
•	w wyrazach rodzimych (dawno przyswojonych) przed przedrostkami -ka, -ko, np. ósemka, słonko, pasemko, panienka;
•	w celowniku (komu, czemu) l. mn. wszystkich rzeczowników, np. rysunkom, poetom, napisom, obrazom.

Przedstawione powyżej reguły zapisu są zgodne z wymową ogólnopolską. Kolejne zasady związane są z możliwą wymową ogólnopolską.

Literę ę piszemy:

•	na końcu rzeczowników rodzaju nijakiego, które w l. mn. mają zakończenia -ęta, -ona, np. kurczę, ramię;
•	na końcu czasowników w 1. os. l. poj. w czasie teraźniejszym, np. rysuję, słyszę, pracuję; UWAGA: umieć, rozumieć, wiedzieć, powiedzieć, śmieć, jeść i czasowniki pochodne nie mają zakończenia -ę tylko -em: umiem, rozumiem, wiem, powiem, śmiem, jem.
•	na końcu form zaimkowych: mię, cię, się. (Na końcu wyrazów można wymawiać niewyraźne ę albo e.)

Połączenia em, en, om, on piszemy:

•	przed literami: f, w, s, z i dwuznakami: sz, ch, np. konferencja, benzyna, sens, konwalia. (Wymowa tych wyrazów może być zgodna z zapisem lub z głoskami ę i ą, np. bęzyna, sęs.)

Poniższe reguły są niezgodnie z ogólnopolską wymową. Norma ogólnopolska to wymowa tego, co zapisuje się literami ą i ę jako em, om, en, on, eń, oń, e, o, np. rombać, prond a przed l i ł jako o, np. zaczoł. (W tym przypadku zapis nie opiera się na wymowie, a na historycznej budowie i związkach między formami wyrazowymi.) Literę ę i ą piszemy przed literami: p, b, t, d, c, ć, k, g, l, ł oraz dwuznakami i połączeniami: dz, dź, ci, np. pęk, prąd, rąbać, kąt, błąd, zdjąć, zaczął, wzięli, popłynęli, pieniądz. W zakończeniach współczesnych imiesłowów przysłówkowych, np. chcąc, pisząc, robiąc oraz imiesłowów przymiotnikowych czynnych zawsze piszemy literę ą, np. rysujący, pracujący, uczący. (W wyrazach tych wymawiamy połączenia onc, oncy.)

powrót do początku strony