JAN KOCHANOWSKI

Ten najwybitniejszy poeta Polski urodził się w 1530 r. w Sycynie, w Radomskiem. Studiował na Akademii Krakowskiej, był słuchaczem uniwersytetów w Królewcu i Padwie. Po studiach poświęcił się służbie dworskiej, w której wytrwał 10 lat. Jego mecenasami byli podkanclerzy koronny Filip Padniewski, marszałek wielki koronny Jan Firlej i biskup Piotr Myszkowski. Kochanowski, gdy został uhonorowany tytułem sekretarza królewskiego, porzucił dwór (w końcu 1569 r. lub na początku 1570 r.) i osiadł na stałe w Czarnolesie.

Jan Kochanowski nawet współczesnym czytelnikom imponuje wykształceniem i rozległością swoich zainteresowań. Jest uznawany za najwybitniejszego twórcę epoki renesansu. Od Mikołaja Reja różni go duża dbałość o styl utworów, zachowanie formy uprawianych gatunków i artyzm języka.

Kochanowski reprezentował typ tzw. poety uczonego (poeta doctus), był erudytą. Nie były mu obce języki klasyczne: łacina, greka, hebrajski. Dzięki studiom w Padwie poeta zdobył szeroką wiedzę z literatury antycznej, a przebywając na dworze królewskim, poznał realia państwowe i rozmaite idee polityczno-prawno-religijne.

Wykaz dzieł Kochanowskiego zawiera ponad 40 pozycji, w których jako pojedyncze liczone są zbiory Pieśni i Fraszek. Pierwszy polski utwór o oznaczonej dacie powstania (1561 r.) to wiersz pt. O śmierci Jana Tarnowskiego.

Kochanowski zapisał się w historii literatury polskiej nie tylko jako poeta i dramaturg, lecz także jako tłumacz psalmów Starego Testamentu – tzw. Psałterza Dawidów.

FRASZKI

Fraszki moje (coście mi dotąd zachowały),
Nie chcę, żebyście kogo źle wspominać miały.

Fraszka jest krótkim utworem poetyckim, będącym odmianą epigramatu (zwięzłego dowcipnego utworu wywodzącego się z antyku). Najczęściej ma żartobliwy, anegdotyczny charakter i porusza błahe tematy. Jest zamknięta wyrazistą puentą, stanowiącą wyostrzenie myśli. Nazwę wprowadził do literatury Jan Kochanowski.

We fraszkach poety odnajdujemy kpinę z obyczajów panujących na dworach (Do Mikołaja Firleja, O doktorze Hiszpanie), wyśmiewane są ludzkie wady – dewocja (Na Nabożną), chciwość (O kaznodziei), pijaństwo (O kapelanie). Pisał też Kochanowski fraszki filozoficzne (np. O żywocie ludzkim, Do gór i lasów). Wszystkie fraszki nawiązują do humanizmu renesansowego.

Cechy humanizmu	Tytuł fraszki	Przykład
dostrzeganie przemijalności życia ludzkiego	O żywocie ludzkim, Do gór i lasów	Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, wszystko to minie jako polna trawa. (O żywocie ludzkim)
krytyka Kościoła (echa reformacji)	Na świętego Ojca, O kapelanie	Świętym cię zwać nie mogę, ojcem się nie wstydzę, kiedy wielki kapłanie, syny twoje widzę. (Na świętego Ojca)
odwoływanie się do mitologii i starożytności	Do fraszek, Ku Muzom, Na swoje księgi	Fortuna, Labirynt, Aryjadna (Do fraszek)
epikureizm, żartobliwość	Raki, Na Konrata, O doktorze Hiszpanie	Wierszyk Raki czytany wspak ma przeciwny sens, np. Rada ma, sobie, nie paniom folgujmy.
wolność człowieka, sztuki, słowa, pochwała artysty	Do Mikołaja Firleja, Na fraszki	...bo ma być stateczny sam poeta; rym czasem ujdzie i wszeteczny. (żartobliwe uzasadnienie frywolności fraszek Do Mikołaja Firleja)
zainteresowanie ludzkimi uczuciami	Do Hanny	tematyka miłosna
pochwała przyrody	Do gór i lasów, Na lipę	Wysokie góry i odziane lasy! Jako rad na was patrzę... (Do gór i lasów)
patriotyzm	Na dom w Czarnolesie, Na sokalskie mogiły	Nie masz przecz, gościu, łez nad nami tracić, taką śmierć mógłbyś sam drogo zapłacić. (Na sokalskie mogiły)
postrzeganie Boga jako dobrego, przystępnego, opiekuńczego jak ojciec	Na dom w Czarnolesie	Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym, a Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym, pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością, obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.

WZORZEC HUMANISTY DWORZANINA

We Fraszkach Kochanowski zawarł opis jednego z renesansowych wzorców osobowych – humanisty dworzanina. Taki obywatel powinien:

–	prowadzić konwersacje podczas posiłków, kulturalnie zachowywać się przy stole (nie powinien się obżerać - Na Konrata);
–	być skłonny do żartów i zabawy (O doktorze Hiszpanie);
–	mieć epikurejskie podejście do życia (Raki).

Do tych cech można dodać jeszcze te, które w swoim utworze pt. Dworzanin polski zawarł Łukasz Górnicki:
– rycerskość;
– poszanowanie swego szlachectwa;
– dobre wykształcenie;
– obeznanie w sztuce i muzyce;
– piękne wysławianie;
– sprawność fizyczna.

PIEŚNI

Pieśń jest gatunkiem lirycznym, pochodzącym z antyku (genetycznie związana z muzyką). Cechuje ją rytmiczność, budowa stroficzna, występuje też refren. Tematyka pieśni jest różnorodna. Wyróżnia się pieśni pochwalne, biesiadne, żałobne, pożegnalne, sobótkowe, patriotyczne, religijne, refleksyjno-filozoficzne. Pierwszym twórcą pieśni był Horacy. Jan Kochanowski przełożył wiele jego utworów na język polski i wzorował się na nich, tworząc swoje utwory tego gatunku.

Wizja stwórcy świata w Pieśni XXV

Pieśń XXV jest hymnem na cześć Boga. Rozpoczyna się apostrofą: Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary. Podmiot liryczny prosi o nieustającą opiekę i głosi pochwałę całego świata (afirmacja świata jako tworu bożego).
Bóg z pieśni Kochanowskiego ma następujące cechy:
– jest wszędzie (panteizm – utożsamianie Boga ze światem);
– wszystko do niego należy;
– oczekuje on od człowieka miłości, wiary, oddania;
– jest Stwórcą (Kreatorem);
– wszystko mu podlega;
– jest żywicielem;
– jest artystą;
– jest nieskończenie dobry i łaskawy;
– jest wieczny.
Jest to obraz Boga zbliżony do tego, który znaleźć można w Kwiatkach św. Franciszka, ale oczywiście zupełnie różny od innych wizerunków Boga w średniowieczu (Bóg surowy, obcy, odległy).

Poglądy na świat i życie zawarte w Pieśniach Jana Kochanowskiego

Cytaty z Pieśni	Interpretacja
Serce roście:
Ale to grunt wesela prawego, kiedy człowiek sumnienia całego.	Najważniejszą wartością jest uczciwość i czyste sumienie; życie zgodnie z tymi zasadami prowadzi do szczęścia i wolności.
Ale kogo gryzie mól zakryty, nie idzie mu w smak obiad obfity.	Kto ma nieczyste sumienie, ten nie będzie czuł radości życia i zawsze będzie smutny.
Dobra myśli, której nie przywabi, choć kto ściany drogo ujedwabi.	Bogactwo nie daje szczęścia.
Miło szaleć:
Miło szaleć, kiedy czas po temu.	Zachęta do korzystania z życia w odpowiednim momencie i w rozsądnych granicach (umiar).
Czas ucieka, a żaden nie zgadnie, jakie szczęście o jutrze przypadnie.	Trzeba się bawić, bo życie jest krótkie i szybko przemija; nie znamy przyszłości; carpe diem
Już to dawno Bóg odmyślił w niebie, A k'tej radzie nie przypuszczą ciebie.	Człowiek powinien zaufać Bogu i oddać się mu pod opiekę.
Nie porzucaj nadzieje:
Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje.	Nie należy się załamywać, bez względu na to, w jakiej życiowej sytuacji jesteśmy.
Nic wiecznego na świecie, radość się z troską plecie.	Nie ma nic wiecznego, wszystko przemija.
Lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie.	Mimo wszystko trzeba zachować umiar i rozsądek.
Ty nie miej za stracone, co może być wrócone.	Trzeba ufać Bogu i wierzyć, że jeszcze wszystko może się zmienić.
Chcemy sobie być radzi:
Prózno ma mieć na pieczy, śmiertelny wieczne rzeczy.	Nie trzeba zajmować się problemami życia pozagrobowego, metafizyką.
Chwalę szczęście stateczne.	Trzeba dążyć do szczęścia, cieszyć się, bawić, ale z umiarem (elementy stoicyzmu i epikureizmu).
A kto tak mądry, że zgadnie, co nam jutro przypadnie.	Nie znamy przyszłości i nie możemy na nią wpływać.
Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba, kiedy się człowiek troszczy więcej, niźli trzeba.	Należy zaufać Bogu i powierzyć mu swoje życie.

Analizując Pieśni Kochanowskiego, można przygotować listę jego poglądów na życie:

–	należy być uczciwym i mieć czyste sumienie;
–	nie wolno uzależniać się od bogactwa;
–	można korzystać z życia, ale z umiarem (elementy stoickie i epikurejskie);
–	trzeba ufać Bogu i oddać mu się w opiekę;
–	nie ma nic wiecznego, prócz Boga;
–	nie należy tracić nadziei;
–	trzeba kochać przyrodę.

ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH JAKO DRAMAT ANTYCZNY I POLSKI DRAMAT RENESANSOWY

Odprawa posłów greckich to pierwsza polska tragedia humanistyczna, utrzymana w konwencji tragedii greckiej. Utwór powstał za panowania Zygmunta Augusta, w latach sześćdziesiątych XVI w.

Treść dramatu odwołuje się do mitu o wojnie trojańskiej. Odprawa posłów greckich nawiązuje do wątku porwania pięknej Heleny, żony Menelaosa, przez Parysa (królewicza trojańskiego). Mit głosi, że miłość Heleny obiecała Parysowi Afrodyta, w zamian za to miał on rozstrzygnąć na jej korzyść spór o miano najpiękniejszej kobiety. W dramacie Kochanowskiego przedstawiony jest moment przybycia do Troi posłów greckich. Mieli oni wypertraktować oddanie Heleny mężowi, co zapobiegłoby wojnie. Jednak król Troi – Priam – chciał podjąć decyzję w oparciu o werdykt rady królewskiej. W wyniku zbyt długich pertraktacji posłowie greccy odjechali z niczym i wojna stała się nieunikniona.

Należy zaznaczyć, że Kochanowski wprowadził do utworu o tematyce antycznej elementy typowo polskie: Troja jest zwana Rzecząpospolitą, Helena zwraca się do Boga w liczbie pojedynczej (a więc nie do bogów greckich), a radę trojańską pokazał na podobieństwo polskiego sejmu (kłótliwość, instytucja marszałka, rotmistrza, starosty, stukanie laską, mentalność szlachecka w wypowiadaniu się uczestników rady).

Kochanowski odwołując się do mitu trojańskiego, jednocześnie ukazał szczegóły życia Polaków w XVI w. Miało to na celu podkreślenie uniwersalnego charakteru przedstawionego problemu (podobne problemy społeczne i polityczne pojawiają się w każdym państwie na przestrzeni dziejów). Elementy polskie pozwalały także ówczesnym czytelnikom łatwiej zrozumieć treść utworu.

Cechy tragedii antycznej:
– główny bohater to osoba z wyższych sfer
– tematyka mitologiczna
– realizacja zasady trzech jedności
– na scenie występuje maksymalnie trzech aktorów 
– występowanie chóru
– podział sztuki na stasimony i epejsodiony
– wzniosły styl 
– użycie środków retorycznych, apostrof
– polemika na sentencje, złote myśli, tzw. stychomytia
– występuje prolog i epilog, parodos i eksodos

Odstępstwa:

–	ograniczona rola chóru
–	nie ma ingerencji świata bogów
–	brak parodosu, eksodosu
–	brak konfliktu tragicznego (ewentualnie bohaterem tragicznym może być cała Troja lub któraś z głównych postaci)
–	brak jednego, głównego bohatera wymienionego w tytule

Wzór osobowy, który propagowany jest w Odprawie posłów greckich, to wzór patrioty. Jest nim Antenor stawiający miłość do ojczyzny ponad dobra materialne, a także ponad uczucia takie jak przyjaźń. Jego sylwetka jest silnie skontrastowana z osobami Parysa (Aleksandra) i przekupnego posła Iketaona.
Antenor to człowiek:
– uczciwy, nieprzekupny;
– gościnny;
– sprawiedliwy (ceni prawdę);
– dla którego cudza własność jest święta;
– który przewiduje konsekwencje swoich czynów (jest dalekowzroczny);
– który walczy o pokój; 
– zdolny do poświęceń.
A przede wszystkim to wielki patriota.

PAŃSKA RĘKA MIĘ DOTKNĘŁA, WSZYTKĘ MI RADOŚĆ ODJĘŁA – DRAMAT OJCA, MYŚLICIELA I POETY W TRENACH

Tren to wywodząca się z antyku pieśń żałobna, utwór poetycki o tonie elegijnym, poświęcony osobie zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków. Należy do literatury żałobnej, czyli funeralnej.

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Urszulo, tym niknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło.

Kochanowski napisał Treny, by uświęcić pamięć swej zmarłej córki Urszuli. Cykl został wydany w 1580 r. Ukochana, kilkuletnia córeczka miała być spadkobierczynią lutni, czyli talentu poetyckiego poety. Bohaterką Trenów jest nie tylko Urszulka, często zbolały ojciec opisuje swoje uczucia, bunt, wreszcie uspokojenie – mamy tu do czynienia ze swoistą autoanalizą odczuć i duszy oraz konfrontacją z wcześniejszymi poglądami filozoficznymi poety.

Na cykl składa się dziewiętnaście trenów – traktujemy je całościowo, jako jedno zespolone dzieło. Widać wówczas, że odpowiada ono klasycznemu schematowi gatunku. Tren miał bowiem ścisły układ wewnętrzny:
1. Pochwała cnót i zalet zmarłego.
2. Ukazanie wielkości poniesionej straty.
3. Demonstracja żalu.
4. Pocieszenie.
5. Napomnienie (pouczenie).

Pierwsze dwa treny zawierają usprawiedliwienie ojca, który musi wypowiedzieć swój ból. Następne to eskalacja cierpienia i rozpaczy, prowadząca aż do zwątpienia w sprawiedliwość boską. Tren IX i X to wyraz buntu przeciwko Najwyższemu. W następnych widoczne jest uspokojenie i pogodzenie się z losem i powrót do postawy stoickiej i epikurejskiej. W ostatnim trenie, noszącym tytuł Sen, opisana jest wizja poety, w której pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką na ręku.

Treny ukazują dramat ojca, filozofa i artysty, który musi zaprzeczyć wszystkim wyznawanym wcześniej poglądom (w Pieśniach i Fraszkach głosił pochwałę życia i otaczającego świata oraz stoickie zasady harmonii życiowej). Dzieło poświęcone zmarłej córce obrazuje załamanie renesansowego sposobu myślenia autora. Okazuje się, że człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi ani ukojenia w filozofii czy religii, a cały jego system wartości rozsypuje się. Jednak cykl kończy utwór nawiązujący do wyznawanych wcześniej ideałów. Ludzkie przygody, ludzkie noś! – mówi matka poety i ten stara się pogodzić ze swym człowieczym losem, pocieszając się jednocześnie, że Urszula przez śmierć w tak młodym wieku uniknie wielu cierpień ludzkich.

powrót do początku strony