|
Język polski, traktowany jako lingua vulgaris, pozostawał w epoce średniowiecza (aż do XV w.) w cieniu łaciny. Długo musiał torować sobie drogę do zrównania swych praw z językiem łacińskim, który był od początku językiem Kościoła, szkoły, oficjalnym językiem urzędowym i literackim. Mimo to, już dość wcześnie, bo na przełomie XII i XIII w., zaczęto tworzyć po polsku dzieła na wysokim poziomie artystycznym. NAJSTARSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO Zabytki języka polskiego to nie tylko polskie teksty, lecz nawet pojedyncze polskie nazwy czy słowa, które znajdujemy w historycznych dokumentach.
Podzielić je można w następujący sposób:
1. takie, w których tylko nazwy własne są polskie:
– | Geograf Bawarski – geograficzno-historyczny spis rejestrujący plemienne terytoria środkowej Europy, sporządzony w Bawarii w IX w., anonimowego autorstwa; zawiera m.in. nazwy plemion polskich: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Opolanie itd. | – | Dagome iudex – dokument z 990 r., w którym Mieszko I oddawał swe państwo pod opiekę papieża, zawiera nazwy polskich miast i rzek (Kraków, Odra itd.); | – | Kronika Thietmara – z XI w., zawiera m.in. opis walk niemiecko-polskich, znajdują się w niej nazwy polskich plemion, grodów i rzek; | – | Bulla Gnieźnieńska – z 1136 r., jest to rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego, zawiera pojedyncze słowa polskie (aż 410) – nazwy miejscowe (np. Łęczyca, Janowice) i osobowe (np. Bogu-sław). |
2. zawierające całe zdanie w języku polskim – Księga Henrykowska z XIII w. opisująca dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie, zawiera już całe zdanie po polsku: daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj. Wypowiada je chłop do żony, a chodzi o pomoc przy mieleniu na żarnach.
3. całe napisane po polsku, pochodzą z XIII i XIV w. Są to:
– | Bogurodzica – pierwotnie 2 strofy hymnu rycerskiego z XIII w., spisane na początku XV w. (dopisano 20 nowych strof); | – | Kazania świętokrzyskie – XIV w.; sześć kazań, legendy i baśnie spisane kunsztownym językiem; | – | Kazania gnieźnieńskie – XV w., dziesięć kazań, język potoczny; | – | Psałterz floriański – zawiera 150 psalmów, pochodzi z XV w., znaleziony w opactwie św. Floriana w Austrii; | – | Psałterz puławski – bogato zdobiony modlitewnik z XV w.; | – | Biblia królowej Zofii – z 1455 r., składa się z dwóch tomów: Starego Testamentu z księgami proroków oraz z Nowego Testamentu. |
Do innych, całościowych tekstów – zabytków języka polskiego – należą teksty poezji świeckiej:
– | O zachowaniu się przy stole Słoty; | – | Satyra na leniwych chłopów; | – | Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią; | – | Legenda o św. Aleksym; | – | Żale Matki Boskiej pod krzyżem. |
BOGURODZICATen najstarszy zabytek poezji polskiej to hymn skierowany do Chrystusa, odwołujący się w pierwszych wersach do Marii (Bogurodzicy), stąd jego tytuł. Tekst składa się z dwu zwrotek, kunsztownie zbudowanych i świadczących tym samym o tym, iż nieznany autor – Polak – był uzdolnionym poetą. Legenda głosi, że Bogurodzicę napisał św. Wojciech. W dawnej Polsce pełniła funkcję hymnu narodowego. Do pierwotnych dwóch strof z czasem różni nieznani autorzy dopisywali kolejne zwrotki, tak że w XVI w. pieśń miała już ich 22. 
Rysunek zagubionego rękopisu Bogurodzicy z końca XV w.
Pieśń jest modlitwą do Jezusa, prośbą o łaskę, szczęście na ziemi i zbawienie po śmierci. Pośrednikami w rozmowie z Bogiem mają być Matka Boska i Jan Chrzciciel. W tym utworze popularna średniowieczna kompozycja malarska znalazła swój odpowiednik w literaturze, bowiem taki dobór osób i ich wzajemne relacje odpowiadają charakterystycznym dla Kościoła bizantyjskiego wyobrażeniom świętych postaci – tzw. deisis (z gr. – prośba, modlitwa) lub trimorphion (trójpostać). Obrazy te przedstawiają Chrystusa z Matką Boską i Janem Chrzcicielem, jako pośrednikami między Synem Bożym a ludźmi. BUDOWA BOGURODZICY Pieśń ta należy do nurtu poezji melicznej, czyli przeznaczonej do wykonywania z akompaniamentem muzycznym. Melodia jest czynnikiem decydującym o rytmie pieśni, a budowę składniową wiersza determinuje rytmika muzyczna. Taki wiersz nazywamy zdaniowo-rymowym, inaczej średniowiecznym, charakteryzuje się on tym, że w każdym wersie zamyka się zdanie lub jednorodny człon zdaniowy. Ponadto zaliczamy Bogurodzicę do grupy wierszy intonacyjno-zdaniowych – jest bowiem przeznaczona do śpiewania, a więc poszczególne wersy mają różne, odpowiadające przebiegowi linii melodycznej, wysokości tonu. Bogurodzica jest bogatym źródłem wiedzy o archaizmach w języku. Zawiera następujące rodzaje archaizmów:
– | leksykalne – dziela (dla), gospodzin (pan) – wyrazy, które wyszły już z użycia; | – | fleksyjne – Bogurodzica (dziś: Bogurodzico) – wołacz liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego występuje w formie mianownika; | – | słowotwórcze – Bożycze – czyli synu Boga, to forma patronomiczna (od ojca); | – | fonetyczne – sławiena, zwolena zamiast sławiona, zwolona – tzw. przegłos polski polegający na przekształceniu e w o lub w a, jeżeli pierwotne e stało po spółgłosce miękkiej, a przed t, d, s, z, n, r, ł; | – | składniowe – Twego dziela Krzciciela zamiast: dla Twego Chrzciciela – występowanie przyimka dziela (dla) na drugim miejscu w konstrukcji zdania. |
Znajdziemy w Bogurodzicy także różne typy rymów, m.in. zewnętrzne parzyste (sławiena Maryja/ Matko zwolena Maryja) oraz wewnątrzwersowe (Twego Syna gospodzina). LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI Utwór posiada trzy tytuły: Posłuchajcie, bracia miła (będący cytatem pierwszego wersu), Lament świętokrzyski (od miejsca przechowywania rękopisu w bibliotece klasztoru św. Krzyża) i Żale Matki Boskiej pod krzyżem (od tematyki utworu). Ta pieśń religijna pochodząca z XV w. w opinii badaczy artyzmem dorównuje Bogurodzicy. Jej autor pozostał anonimowy. Topos Matki Boleściwej stojącej pod krzyżem stał się bardzo popularny w średniowiecznej sztuce, dzięki łacińskiej pieśni z XIII w. Stabat Mater Dolorosa. Topos to powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej cywilizacji, przy czym powtarzalność ta traktowana jest jako przejaw jedności i ciągłości jej kultury. Jest to literacka konkretyzacja archetypu, czyli prastarego wyobrażenia miłości, śmierci, wojny itp. LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI A BOGURODZICA Obydwa utwory poruszają tematykę religijną, maryjną. Zauważalne są jednak między nimi liczne różnice. Bogurodzica | Lament świętokrzyski | Ludzie kierują prośby do Boga i Matki Boskiej
(jest adresatką). | Podmiotem mówiącym jest sama Matka Boska, a adresatem zbiorowym są ludzie. | Maryja jako Królowa Nieba, wielbiona przez ludzi. | Maryja jako zwykła matka, która cierpi i rozpacza po utracie syna. | Motyw deisis. | Motyw piety. |
LEGENDA O ŚW. ALEKSYM Pierwotną wersją utworu było syryjskie podanie O Mężu Bożym. Legenda... powstała prawdopodobnie w V–VII w. w Syrii. Do Europy dotarła około X w. i krążyła w odpisach po całym kontynencie. Do Polski trafiła wraz z przybyciem św. Wojciecha. Utwory hagiograficzne, do których zaliczana jest Legenda o św. Aleksym, zazwyczaj były zbudowane według ściśle określonego wzorca:
1. | Prolog – wypowiedź autora (opowiada o przyczynach, dla których pisze on o świętym); | 2. | Opis narodzin świętego; | 3. | Opis jego cudownego dzieciństwa (pierwsze objawy świętości); | 4. | Dzieje młodości świętego (coraz większe cnoty); | 5. | Charakterystyka jego małżeństwa (często związanego ze ślubami czystości); | 6. | Opis jego ucieczki z domu; | 7. | Charakterystyka cudów, które czyni bohater; | 8. | Opis jego prześladowań, umartwiania; | 9. | Opis męczeńskiej śmierci świętego; | 10. | Opis cudów czynionych przez niego po śmierci. |
Cechy św. Aleksego opisane w utworze to same zalety: wytrzymałość, skromność, odwaga, pokora, niewinność, altruizm, cierpliwość. Został przedstawiony jako ideał. Aleksy jest przykładem drugiego typu ascety (pierwszy realizuje św. Franciszek). Obie doktryny etyczne pokazują chrześcijańskie dążenie do zbawienia i świętości oraz ogromną miłość do Boga, jednak są to różne typy ascezy. Na przykładzie tych dwóch świętych pokazać można różnice między ascezą zachodnioeuropejską (Franciszek) i wschodnioeuropejską (Aleksy). św. Franciszek | św. Aleksy | miał szacunek dla ciała | pochwalał umartwianie ciała | kochał ludzi i wszelkie inne stworzenia | ludzie i inne stworzenia były mu obojętne, uciekał od świata | czerpał radość z życia | umartwiał się | pomagał innym, był uczynny | żył dla siebie (dla Boga), nie dla ludzi | cechował go optymizm | cechował go pesymizm | Bóg wg niego był przyjacielski, jak Ojciec – dobry, bliski | Bóg wg niego był surowy, wymagający, nieludzki, władczy, daleki ludziom |
KRONIKA POLSKA GALLA ANONIMA 
Kronika polska Galla Anonima
Podjąłem się tej pracy (...), by za darmo nie pożywać chleba polskiego – powiedział Gall Anonim, pierwszy kronikarz historii Polski. Jego kronika powstała w XII w., składa się z trzech ksiąg. Pierwsza obejmuje czasy legendarne do narodzin Bolesława Krzywoustego, druga to okres dzieciństwa i młodości króla, trzecia – jego samodzielne rządy. Kronika została napisana po łacinie, prozą rytmizowaną i rymowaną, jest jednak dziełem polskim, bo dotyczy historii i spraw polskich. Przed Gallem nikt nie napisał tak pełnej relacji dotyczącej historii państwa polskiego i jego społeczeństwa. Kronika polska nie zawiera dat, ale można w niej znaleźć ówczesne pieśni i mowy, fakty są przedstawione dość rzeczowo. Gall opierał się na rocznikach i przekazach ustnych. Gall Anonim był autorem o nieznanym do dziś pochodzeniu. Imię Gall świadczy o tym, że wywodził się z krajów romańskich, być może z Francji. Był na pewno człowiekiem znakomicie wykształconym. Do Polski przyjechał wraz z Bolesławem Krzywoustym wracającym z pokutnej pielgrzymki (po oślepieniu brata). IDEALNY WŁADCA WEDŁUG GALLA ANONIMA Gall Anonim przedstawił w swym dziele idealne wizerunki dwóch władców – Bolesława Chrobrego i Bolesława. Podkreślenie zalet Krzywoustego jako władcy miało wzmocnić jego pozycję, gdyż długoletni konflikt z bratem Zbigniewem o niepodzielne panowanie, zakończony jego śmiercią, osłabił i tak rozbite państwo. Odtąd głównym, celem rządów Krzywoustego stało się umocnienie i zjednoczenie ziem polskich. Gall chciał przekonać czytelników, że tylko rządy Krzywoustego mogą przywrócić Polsce godność monarchii. Spisać dzieje tego księcia/ to cel mego przedsięwzięcia – założył sobie kronikarz i słowa dotrzymał.
Oto jakie cechy króla wymienione są w Kronice:
– waleczność i odwaga;
– męstwo, moc, siła;
– dbałość o honor;
– patriotyzm (jest bezlitosny dla wrogów);
– stanowczość i nieprzekupność;
– kultura, przestrzeganie norm obyczajowych i moralnych;
– jest dobry dla ludu, daje poddanym dobrobyt i szczęście;
– jest przeciwnikiem buntu i anarchii;
– ma talent wojenny, przywódczy i militarny. OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA W ŚWIECKIEJ POEZJI ŚREDNIOWIECZNEJ ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ Ten obszerny utwór ujęty w formę dialogu między magistrem Polikarpem, człowiekiem uczonym i wielkim mędrcem, a Śmiercią, która ukazała mu się w kościele z polecenia Boga, wykazuje silne związki ze średniowiecznymi poglądami na świat. Nieznany autor utworu opierał się na traktacie łacińskim Colloquium inter mortem et magistrum Polycarpum skąd zaczerpnął motyw i pomysł takiej rozmowy. Utwór nawiązuje do popularnego w średniowieczu hasła: memento mori. Śmierć – jako popularny motyw średniowiecza – została potraktowana w utworze w dość specyficzny sposób. Jej obraz został bardzo plastycznie ukonkretniony, a opis tego wizerunku jest sugestywny, realistyczny i turpistyczny. Jest to kobieta w stanie rozkładu, bez warg, nosa i włosów, z kośćmi na wierzchu. Z oczodołów cieknie jej krew, w ręku trzyma kosę. Jej wypowiedzi są dosadne i nie pozostawiają żadnych wątpliwości co do jej władzy: Mam moc nad ludźmi dobremi/ Ale więcej nade złemi. Cel takiego przedstawienia Śmierci jest czytelny – miała przerazić odbiorcę i wymusić na nim poprawę. W jej wypowiedzi wplecione są charakterystyki przedstawicieli ówczesnego społeczeństwa – szalbierczych lekarzy, oszukujących kupców, niemoralnych mnichów, niewiernych kobiet, plebanów – żarłoków i pijaków, oraz przekupnych sędziów. Mamy tu do czynienia z solidną krytyką społeczeństwa. Mocno zaakcentowany jest tu fakt, że wobec Śmierci wszyscy są równi – na nic bogactwa i zaszczyty, wszystko co ziemskie jest marnością i musi przeminąć. Wszyscy więc tańczą w makabrycznym korowodzie, tzw. dance macabre – to częsty motyw utworów i ikonografii średniowiecza. W takim tańcu przedstawiciele wszystkich stanów, uszeregowani według hierarchii społecznej, poruszają się w korowodzie prowadzonym przez Śmierć. Autor poematu polskiego nie zachował takiej kolejności stanowej, aby tym wyraźniej podkreślić równość wszystkich wobec śmierci i podkreślić pogląd o marności zaszczytów i majątków. O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE Autorem tego wiersza z 1400 r. jest szlachcic Przecław Słota, człowiek obyty na dworach. Utwór nawiązujący do modnego w ówczesnej Europie gatunku dydaktyczno-satyrycznego poświęconego zasadom zachowania, stał się pierwszym na ziemiach polskich poradnikiem obycia towarzyskiego. Zasady wymienione w wierszu to podstawy kulturalnego zachowania się przy stole: należy jeść wolno, siadać ładnie i lekko, nie pchać się do miski, jeść czystymi rękami, nie należy się przejadać. Damy powinny dawać przykład mężczyznom, jak należy się zachowywać. Wiersz został napisany dla uczczenia płci pięknej – pokazuje obyczaje kultury rycerskiej. SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW Utwór jest anonimowy i pochodzi z XV w. Podejmuje problematykę społeczną i dotyczy ustroju feudalnego. Zawiera liczne zarzuty pod adresem chłopstwa: lenistwo, późne rozpoczynanie pracy, liczne oszustwa. Autor wiersza stwierdza też, że chłopi udają, że naprawiają narzędzia, zaprzęgają chore zwierzęta, życzą panu słabych plonów i udają, że pracują. Jest to subiektywne przedstawienie sytuacji chłopów, nie uwzględnia trudności z jakimi się zmagali. Pańszczyzna początkowo obejmowała kilka dni w roku, z czasem jednak zmieniło się to i w XV w. chłopi musieli wypełniać ten obowiązek nawet kilka razy w tygodniu. Ta sytuacja przymusowej pracy wywoływała niezadowolenie wieśniaków, dlatego źle wykonywali oni swoje obowiązki. powrót do początku strony |
