na , w , w __________ Występowanie wód śródlądowych, ich rodzaj i rozmieszczenie uzależnione jest przede wszystkim od: - klimatu, - ukształtowania terenu, - budowy geologicznej. Występują one głównie w postaci rzek, jezior, lodowców i wód podziemnych. Ponadto wody śródlądowe spotkać można też na bagnach, mokradłach i innych terenach podmokłych, a także w wieloletniej zmarzlinie. RZEKI to wody płynące po powierzchni Ziemi (czasem pod jej powierzchnią – tzw. rzeki podziemne), w obniżeniach terenu zwanych korytami, pod wpływem siły grawitacji. Istnienie każdej rzeki uzależnione jest od ciągłości i wielkości zasilania. Według tego kryterium wyróżnia się: - rzeki stałe – płynące przez cały rok, w których zasilanie przewyższa odpływ wody oraz straty w wyniku parowania i wsiąkania, - rzeki okresowe (sezonowe) – płynące regularnie w porze deszczowej, wysychające w porze suchej; - rzeki epizodyczne (chwilowe) – płynące nieregularnie, tylko w czasie ulewnych, krótkotrwałych deszczów na pustyni. Zasilanie rzeki może odbywać się przez wody pochodzące: - ze spływu powierzchniowego po opadach atmosferycznych, - z topnienia pokrywy śnieżnej, - z topnienia lodowców, - z dopływu wód podziemnych. Od wielkości zasilania zależy przepływ rzeki, czyli objętość wody, jaka przepływa przez dany profil koryta w jednostce czasu (wyrażany w m3/s). Przy niskich i średnich stanach rzeka wypełnia tylko swoje koryto; w czasie wezbrań poziom wody podnosi się i rzeka zalewa terasy zalewowe płynąc tzw. łożyskiem. Całość tej długiej, wklęsłej formy terenu powstałej w skutek erozyjnej i akumulacyjnej działalności rzeki nazywa się doliną rzeczną . Roczny rytm zmian stanów rzeki w dolinie związany z zasilaniem, przepływem oraz zlodzeniem nazywa się ustrojem rzeki (reżimem rzeki). Wyróżnia się rzeki główne, które uchodzą do zbiorników wody stojącej (oceanu, morza, jeziora) lub kończą swój bieg w piaskach pustyni wsiąkając w podłoże oraz dopływy (prawe i lewe), uchodzące do innych rzek. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny. Natomiast obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej i jej dopływów nazywa się dorzeczem. Dorzecza wszystkich rzek uchodzących do jednego morza lub oceanu tworzą zlewisko tego morza lub oceanu (patrz np. Mapa Morza Bałtyckiego). ![](upload/geografia/images/system_rzeczny_maly.jpg)
Granice zlewisk poszczególnych akwenów wyznaczane są przez działy wodne. Na obszarach górzystych, wyżynnych i pagórkowatych przebiegają one zazwyczaj wzdłuż najwyższych wzniesień, natomiast na równinach nie zaznaczają się wyraźne. Nie wszystkie wody powierzchniowe docierają do mórz i oceanów. Dorzecza rzek kończących swój bieg w piaskach pustyni lub w jeziorach bezodpływowych tworzą obszary bezodpływowe. Najczęściej występują one w klimatach suchych lub w głębi lądu, w zamkniętych kotlinach, nieckach lub depresjach. Warto jeszcze zwrócić uwagę na rodzaje ujść rzecznych. Ujście deltowe tworzy rzeka wpadająca do płytkiego zbiornika o spokojnych wodach; rzeka rozwidla się na kilka ramion ujściowych, np. Wisła, Wołga, Nil (patrz też rysunek). Ujście lejkowe (estuarium) powstaje przy głębokich zbiornikach, w których występują znaczne pływy, uprzątające przynoszony przez rzekę materiał skalny; w takich przypadkach rzeka uchodzi do morza jednym korytem, np. La Plata, Kongo, Loara. JEZIORA to śródlądowe zagłębienia wypełnione w naturalny sposób wodą. Jeziora powstają, gdy w podłożu zagłębienia znajdują się utwory nieprzepuszczalne lub słaboprzepuszczalne oraz gdy zasilanie wodą jest większe niż jej odpływ, parowanie i wsiąkanie. Jeziora mogą być zasilane przez: - wody opadowe, - wody podziemne, - rzeki.
W zależności od kryterium wyróżnia się różne typy jezior. - ze względu na okres wypełnienia wodą wyróżniamy: jeziora stałe, w których zasilanie przez cały rok przewyższa straty wody na parowanie i wsiąkanie, jeziora okresowe (periodyczne), które wysychają w porze suchej; - ze względu na rodzaj wody wyróżniamy: jeziora słodkowodne, jeziora słone; - ze względu na dopływ i odpływ wód rzecznych wyróżniamy: ![jezioro przepływowe](upload/geografia/images/jezioro_przeplywowe.jpg) jeziora przepływowe (zasilane przez rzekę i jednocześnie oddające nadmiar wody innej rzece),
![jezioro odpływowe](upload/geografia/images/jezioro_odplywowe.jpg) jezora odpływowe (oddają nadmiar wody rzece),
![jezioro dopływowe](upload/geografia/images/jezioro_doplywowe.jpg) jeziora dopływowe,
![jezioro bezodływowe](upload/geografia/images/jezioro_bezodplywowe.jpg) jezira bezodpływowe;
- ze względu na pochodzenie (genezę) misy jeziornej wyróżniamy: jeziora tektoniczne, które powstały wskutek ruchów skorupy ziemskiej, mają wydłużony kształt i należą do najgłębszych jezior na świecie, np. Jezioro Bajkał (patrz też rysunek); jeziora wulkaniczne, które powstały przez wypełnienie wodą opadową krateru wulkanicznego (lub kaldery*), na ogół mają owalny kształt , są małe ale głębokie (patrz rysunek); jeziora polodowcowe, które powstały na obszarach objętych niegdyś zlodowaceniem, np. jeziora Pojezierza Mazurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego (patrz też rysunek), do tej grupy zaliczają się m.in. jeziora rynnowe, morenowe, wytopiskowe, karowe – więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale Zlodowacenia w Polsce; jeziora krasowe, które powstały na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych i w których występuje wietrzenie chemiczne (kras), np. jeziora w Górach Dynarskich (patrz też rysunek); jeziora deltowe, które powstały w osadach gromadzonych u ujścia dużych rzek, np. Jezioro Druzno w delcie Wisły (patrz też Ogólnogeograficzna mapa Polski); jeziora przybrzeżne (mierzejowe), które powstały przez odcięcie mierzeją płytkiej zatoki morskiej, np. Jezioro Łebsko (patrz też rysunek), jeziora reliktowe (szczątkowe) – pozostałości dawnych obszarów morskich, np. Morze Kaspijskie, jeziora pochodzenia kosmicznego, które powstały w zagłębieniach po uderzeniach meteorów; najczęściej mają niewielkie rozmiary, jeziora zakolowe (starorzecza), jako pozostałości po dawnych meandrach (zakolach);, powszechnie występują np. wzdłuż rzek syberyjskich na Nizinie Zachodniosyberyjskiej (patrz też rysunek), jeziora antropogeniczne (zbiorniki sztuczne), które powstały wskutek działalności człowieka; najczęściej w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej zaporą, np. Jezioro Solińskie (patrz też rysunek). Niewielkie, sztucznie utworzone zbiorniki wodne, które służą do hodowli ryb lub do uprawiania sportów i rekreacji, nazywane są stawami (nie należy mylić ich z tatrzańskimi i karkonoskimi jeziorami karowymi, np. Czarnym Stawem, Wielkim Stawem i in.). *Kaldera – duże zagłębienie terenu powstałe na miejscu wulkanu, który na skutek silnej erupcji uległ zniszczeniu. LODOWCE to naturalne masy lodu, pozostające w stałym powolnym ruchu, które powstały na lądzie w wyniku nagromadzenia i przeobrażenia śniegu. Na Ziemi wyróżnia się następujące typy lodowców: - lądolody i czasze lodowe – pokrywają wielkie obszary Antarktydy, Grenlandii i Islandii;
![kliknij, aby powiększyć](upload/geografia/images/ladolod_na_antarktydzie_mal.jpg) - lodowce górskie i dolinne – tworzą się w górach powyżej granicy wiecznego śniegu; | ![](upload/geografia/images/lodowce_gorskie.jpg)
| - lodowce przedgórskie - powstają przez połączenie się kilku lodowców górskich w wielkie pole lodowe, np. Malaspina na Alasce. | ![](upload/geografia/images/lodowce_przedgorskie.jpg)
| - lodowce szelfowe - charakterystyczne dla strefy brzegowej lądolodów, ich podstawa znajduje się poniżej poziomu morza i unosi w wodach oceanu lub leży na dnie szelfu, np. Lodowiec Szelfowy Rossa na Antarktydzie. | ![](upload/geografia/images/lodowce-szelfowe.jpg)
|
Wszystkie lodowce powstają ponad granicą wiecznego śniegu, czyli na wysokości, powyżej której przeważa akumulacja (gromadzenie) śniegu i lodu nad ich topnieniem w ciągu roku. Wysokość granicy wiecznego śniegu na lądach jest uwarunkowana zróżnicowanym dopływem energii słonecznej do powierzchni Ziemi oraz wielkością opadów. Najniżej granica wiecznego śniegu przebiega w obszarach okołobiegunowych (0 m n.p.m.), tam też powstają lądolody. W miarę przesuwania się ku niższym szerokościom geograficznym jej wysokość wzrasta do około 6000 m n.p.m. w obszarach zwrotnikowych i 5000 m n.p.m. nad Równikiem. WODY PODZIEMNE to wody występujące pod powierzchnią Ziemi, w skalnych warstwach wodonośnych ukształtowanych na nieprzepuszczalnym podłożu. Ze względu na głębokość zalegania, wody podziemne dzielone są na: - głębinowe – zalegają bardzo głęboko, są silnie zmineralizowane i nie biorą aktywnego udziału w krążeniu wody; - wgłębne – zalegają w warstwie wodonośnej przykrytej warstwą nieprzepuszczalną, zasilają je wody opadowe; szczególnym rodzajem wód wgłębnych są wody artezyjskie, które ze względu na specyficzne ułożenie warstw skalnych znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym; ![przekrój przez warszawską nieckę artezyjską](upload/geografia/images/przekroj_przez_wska_niecke.gif)
- gruntowe – tworzą pod powierzchnią ziemi pierwszą trwałą warstwę wodonośną, zasilane są wodami opadowymi, rzadziej powierzchniowymi, nie podlegają bezpośrednim wpływom atmosferycznym; - przypowierzchniowe (zaskórne) – występują blisko powierzchni ziemi i są silnie zanieczyszczone, ich temperatura zmienia się w zależności od pogody. powrót na początek strony |