|
Pozytywizm polski (warszawski) był kierunkiem w kulturze polskiej, miał charakter prądu ideologicznego. Jego początek przypada na 1864 r., kiedy upadło powstanie styczniowe. Jest to również data uwłaszczenia chłopów na terenie zaboru rosyjskiego. Oba wydarzenia były początkiem zupełnie nowej epoki. Młode pokolenie – rozczarowane kolejną klęską zrywu niepodległościowego – zniechęciło się do romantycznych zasad walki i postanowiło inaczej działać przeciw zaborcy. Uwłaszczenie chłopów zmieniło gospodarkę – ziemianie coraz częściej wykorzystywali swoje wykształcenie przy zarabianiu pieniędzy, w ten sposób ukształtowała się warstwa inteligencji. Umownie zakończenie pozytywizmu miało miejsce w 1890 r., kiedy to pojawiło się nowe pokolenie twórców, reprezentujących nowatorski modernistyczny prąd (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff). Pozytywizm polski kształtował się w Warszawie i był ściśle związany z sytuacją polityczno-gospodarczą w trzech zaborach. ZABÓR PRUSKI: – | ostre represje | – | polityka Ottona von Bismarcka | – | germanizacja, niszczenie kultury polskiej | – | istniało Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk | – | istniała komisja kolonizacyjna (Niemcy wykupywali Polakom ziemię; słynny przypadek Drzymały) | – | Hakata – towarzystwo krzewienia niemczyzny | – | wysoko rozwinięte rolnictwo |
ZABÓR ROSYJSKI:
– | ostre represje | – | wynaradawianie: ograniczenie oświaty, nauki, kultury, zamknięte uniwersytety | – | język urzędowy: rosyjski | – | cenzura | – | stan wojenny | – | Warszawa utraciła status stolicy, stała się miastem gubernianym | – | istnieje ruch oporu | – | największy rozwój gospodarczy, powstanie klasy robotniczej |
ZABÓR AUSTRIACKI (GALICJA): – | najbardziej zacofany zabór pod względem gospodarczym i przemysłowym, bieda, analfabetyzm | – | największa autonomia Polaków, mieli przedstawicielstwo w sejmie austriackim, możliwość zrobienia kariery politycznej | – | rozwój szkół – dwa uniwersytety (Kraków i Lwów) | – | polskie teatry | – | od 1871 r. Akademia Umiejętności | – | duża swoboda druku | – | rozwija się ruch chłopski |
Upadki kolejnych powstań sprawiły, że pozytywiści odsunęli ideę narodowowyzwoleńczą w przyszłość i sformułowali program reform gospodarczych i społecznych:
• | oświecenie ludu – (praca u podstaw) przez klasy wyższe (głównie ziemiaństwo). Miało ono przyczynić się do rozwoju wsi, chłopi mieli stać się świadomymi obywatelami, a nie narzędziem pracy. | • | praca organiczna – pojęcie to pochodzi z teorii Herberta Spencera uważającego społeczeństwo za żywy organizm, w którym wszystkie organy powinny ze sobą współpracować i rozwijać się; chodzi o rozwój gospodarczy i cywilizacyjny kraju. | • | asymilacja Żydów – walka z antysemityzmem. | • | emancypacja kobiet | • | utylitaryzm – bezinteresowna użyteczność działań jednostki dla jak największej liczby ludzi. | • | postęp – ciąg procesów, zmian zmierzających do stanu coraz doskonalszego (w pozytywizmie dotyczył gospodarki, kultury i społeczeństwa). |
FAZY POZYTYWIZMU POLSKIEGO: 1. | Przedpowstaniowa (prekursorska) – kilka lat przed 1864 r., obejmuje działalność prekursorów nowej epoki i nowego sposobu myślenia, jest to m.in. grupa pisarzy skupionych wokół Dziennika Literackiego we Lwowie. | 2. | Faza literatury tendencyjnej – lata 1864–1875, krystalizacja programu i popularyzacja naczelnych haseł, do czego przyczyniała się powieść tendencyjna (np. Marta Elizy Orzeszkowej). | 3. | Faza nowelistyki – lata 1875–1880 (np. Kamizelka Bolesława Prusa). | 4. | Faza dojrzałego realizmu – lata 80-te, szczytowa faza epoki, rozwój powieści realistycznej (np. Lalka B. Prusa w 1889 r., Nad Niemnem E. Orzeszkowej w 1888 r.). | 5. | Faza schyłkowa – lata 90-te, debiuty młodopolskich poetów. |
PRASA POZYTYWISTYCZNA Rozwijała się od połowy XIX w., zaś jej rozkwit nastąpił po powstaniu. Swoją przygodę z literaturą rozpoczynają w niej późniejsi pisarze. Rozpowszechniana była na kilka sposobów: abonowo (doręczana przez roznosicieli), przez prenumeratę, w księgarniach lub po prostu sprzedawano ją na ulicy (co było zabronione w zaborach). Prasa rozwija się różnie w zależności od zaboru i poziomu analfabetyzmu. ZABÓR ROSYJSKI: – | Głównym ośrodkiem prasy była Warszawa, a także Łódź, Lublin, Płock, Wilno | – | Gazety informacyjno-polityczne: Gazeta Warszawska, Gazeta Polska (współpracował z nią H. Sienkiewicz), Wiek, Słowo (redaktorem był H. Sienkiewicz, tu publikowano jego trylogię) | – | Gazety społeczno-polityczne i kulturalne: Przegląd Tygodniowy (bardzo ważna gazeta, na jej łamach odbyła się walka "młodych" ze "starymi", najważniejszym młodym publicystą był tu Aleksander Świętochowski (artykuł My i Wy); Niwa (publikowała tu E. Orzeszkowa), Tygodnik Ilustrowany, Kłosy, Tygodnik Powszechny | – | Pisma satyryczne: np. Mucha | – | Pisma kobiece: Tygodnik Mód i Powieści, Bluszcz | – | Pisma dla ludu: Zorza, Gazeta Świąteczna | – | W sumie ok. 60 czasopism. |
ZABÓR AUSTRIACKI – | Centrum: Kraków, Lwów | – | Dzienniki: Gazeta Lwowska, Czas | – | Pisma dla ludu: Włościanin, Dzwonek, Wieniec, Pszczółka | – | Pisma satyryczne: Diabeł, Szczutek | – | Pisma literackie: Dziennik Literacki | – | Około 30 czasopism. |
ZABÓR PRUSKI: – | Centrum: Poznań | – | Dzienniki: Dziennik Poznański, Kurier Poznański | – | Tygodnik Katolicki | – | Pisma dla ludu: Wiarus, Wielkopolanie | – | Pisma kulturalno-literackie: Tygodnik Wielkopolski (publikował tu Adam Asnyk) | – | Około 120 czasopism. |
ARTYKUŁY PROGRAMOWE POZYTYWIZMU POLSKIEGO Aleksander Świętochowski My i Wy (1871 r.) Ten polemiczny artykuł był głosem "młodych" (pozytywistów), którzy podjęli walkę ze "starymi" (romantykami). Pozytywiści krytykowali konserwatyzm i tradycję narodową oraz potępiali wady narodowe, które doprowadziły Polskę do rozbiorów. W zamian głosili demokratyczne hasła, chcieli propagować pracę organiczną i pracę u podstaw oraz podkreślić rangę wiedzy. Natomiast romantycy chcieli zachowania tradycji w niezmienionym kształcie, a także utrzymania feudalizmu i przywilejów arystokracji. Młodzi pozytywiści wytykali romantykom, że są przekonani o własnej racji i wyższości i dbają tylko o prywatne interesy. Pozytywiści chcieli z przeszłości pamiętać tylko to, co dobre; żądali od romantyków szacunku i partnerskiego traktowania w myśl zasady, iż każde pokolenie ma swój czas. Bolesław Prus Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa – | Zupełna harmonia interesów ogółu i jednostki jest ideałem, praca ma być organiczna. | – | Społeczeństwo musi być szczęśliwe i pracowite, a różne jego warstwy powinny się wzajemnie uzupełniać; hasło: Szczęście, doskonałość, użyteczność. | – | Człowiek musi się wszechstronnie rozwijać, doskonalić przez pracę; powinien spełniać się w rodzinie i w społeczeństwie. | – | Nauka ma służyć ludziom, ułatwiać im pracę tak, aby mogli się wciąż rozwijać i ciągle uczyć czegoś nowego. | – | Społeczeństwo musi się zjednoczyć – ludzie powinni razem pracować i uczyć się; im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo. |
Eliza Orzeszkowa Kilka słów o kobietach – | Pojęcie równości kobiet i mężczyzn istnieje tylko w teorii (i nad tym Orzeszkowa ubolewa). | – | Kobieta nie jest traktowana jak człowiek, raczej jak anioł czy lalka. | – | Kobiety są gorzej opłacane w swych zawodach, a wymaga się od nich więcej niż od mężczyzn. | – | Brak pracy i słabość myśli kobiecej osłabia myśl i w znacznej części ubezowocnia pracę mężczyzn. |
Eliza Orzeszkowa O Żydach i kwestii żydowskiej – | Polacy nie znają Żydów, mają o nich jedynie jakieś mgliste wyobrażenia, niezgodne z prawdą. | – | Tolerancja w stosunku do Żydów nastąpi wtedy, kiedy ludzie będą lepiej wykształceni: Myśl badawcza, jasna i swobodna nauczy nas energicznie i umiejętnie działać. | – | Trzeba Żydów poznać i zaakceptować. |
Aleksander Świętochowski Praca u podstaw – | Chłop ma przywileje, ale nie potrafi ich wykorzystać. | – | Chłopi są zacofani, ziemianie powinni ich oświecać, jednak nie chcą tego robić (autor krytykuje ich konserwatyzm). Zmieniło się prawo, ale nie zmieniła się mentalność ziemiaństwa, chłopi wciąż są traktowani jak narzędzie pracy. | – | Chłopi z powodu niedouczenia marnotrawią pieniądze. | – | Krytyka sarmatyzmu u ziemian. | – | Autor proponuje zakładanie bibliotek i szkół dla chłopów. |
Piotr Chmielowski Utylitaryzm w literaturze – | Literatura to ważny czynnik kształtowania świadomości społeczeństwa. | – | Literatura musi być użyteczna; powinna być pisana w jakimś celu społecznym; idea sztuka dla sztuki jest niezrozumiała dla pozytywistów – autor artykułu krytykuje ją. | – | Artysta musi brać czynny udział w życiu społecznym. | – | Każdy utwór powinien mieć tendencję, cel społeczny (np. moralizatorski, oświeceniowy). | – | Sztuka ma kształtować rzeczywistość, iść z postępem, nauką. | – | Sztuka nie może służyć tylko rozrywce. | – | Krytyka metafizycznego natchnienia. | – | Według autora literatura jest produkcją dzieł i pracą. | – | Literatura ma wspierać postęp i uszczęśliwiać całą ludzkość. | |
Eliza Orzeszkowa
Adam Asnyk
Bolesław Prus
Maria Konopnicka
Henryk Sienkiewicz
Nowelistyka pozytywizmu powrót do początku strony |
