SŁOWNIK HISTORYCZNY

A|B|C|D|E|F|G|H|I|J|K|L|Ł|M|N|O|P|R|S|Ś|T|U|V|W|Z

egzekucja dóbr i praw
elekcja
elekcja viritim
elekcja vivente rege

egzekucja dóbr i praw – w XVI-wiecznej Rzeczpospolitej program średniej szlachty, tzw. ruch egzekucyjny, zespół postulatów wymierzony głównie przeciwko magnaterii, domagający się przede wszystkim egzekucji dóbr, tj. rewindykacji zastawionych lub rozdanych dóbr królewskich – królewszczyzn, znajdujących się w rękach magnatów; postulowano również wprowadzenie zakazu sprawowania przez jedną osobę kilku urzędów (incompatibilia); ruch egzekucyjny domagał się także reform skarbu, wojska, sądownictwa, zacieśnienia unii polsko-litewskiej, przyłączenia Prus Królewskich do Korony, ograniczenia praw mieszczan, potwierdzenia elekcyjności tronu polskiego, zagwarantowania wolności wyznania; e. d. i p. częściowo uchwalił sejm warszawski 1563–64

elekcja – (łac. electio) wybór, sposób powoływania panujących na tron; w Polsce już w XII w. e. stosowana była przez możnych świeckich i duchownych przy wyborze władcy; w czasach panowania Jagiellonów e. była właściwie zatwierdzeniem członka panującej dynastii; w czasie bezkrólewia 1572–73 przyjęto zasadę wolnej elekcji – viritim, która stała się jednym z podstawowych praw szlacheckich

elekcja viritim – wolna elekcja, wybór króla polskiego i jednocześnie wielkiego księcia litewskiego przez ogół szlachty na zjeździe, w którym każdy szlachcic miał prawo uczestniczyć i głosować osobiście; jedna z podstawowych zasad Rzeczpospolitej szlacheckiej; e. v. odbywała się najczęściej na błoniach Woli pod Warszawą

elekcja vivente rege – wybór króla za życia jego poprzednika; w Polsce jedyną e. v. r. był wybór Zygmunta II Augusta za życia Zygmunta I Starego w 1529 r.; szlachta obawiająca się wprowadzenia monarchii dziedzicznej, ostro zwalczała e. v. r.; uchwałą z 1550 r. zakazano tego typu elekcji; niektórzy polscy królowie elekcyjni bezskutecznie starali się przeprowadzić e. v. r.