Strona ofertowa Wydawnictw Edukacyjnych WIKING
Jesteś
gościem portalu
Strona główna portalu
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=621
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=440
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=110
http://www.wiking.com.pl/index.php?site=testy_gim_historia_roz_1
http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=348
http://www.wiking.edu.pl/sitemap.php
Powrót do poprzedniej stronyWersja do wydruku

SŁOWNIK HISTORYCZNY

A|B|C|D|E|F|G|H|I|J|K|L|Ł|M|N|O|P|R|S|Ś|T|U|V|W|Z

pacta conventa
pacyfikacja
pańszczyzna
patriarchat
patrycjat 
palatyn
plebs
plemię
podgrodzie
podkomorzy
podskarbi
pospolite ruszenie
pospólstwo
praca organiczna
prawo niemieckie
propinacja
prawo składu
pryncypat

pacta conventa – umowa o charakterze publiczno-prawnym zawierana przez szlachtę z kandydatem do tronu polskiego; określała indywidualne zobowiązania przyszłego króla dotyczące polityki zagranicznej, spraw finansowych, organizacji wojska a także zatwierdzenia praw; p. c. układane były na sejmie elekcyjnym, ich zaprzysiężenie stanowiło warunek objęcia tronu; od elekcji Henryka Walezego (1573) p. c. wraz z artykułami henrykowskimi stosowano przy każdym kolejnym wyborze króla; od elekcji Zygmunta III Wazy (1587) różnica między artykułami henrykowskimi i p. c. zacierała się i odtąd p. c. formułowane były jako ogół warunków, które przyjąć musiał nowo obierany król polski

pacyfikacja – 1) tłumienie, uśmierzanie buntów, powstań, ruchów separatystycznych przy użyciu siły zbrojnej; 2) terror stosowany wobec ludności okupowanego kraju lub terytorium; podczas II wojny światowej Niemcy często stosowali różne formy p. wobec ludności okupowanej Polski (wysiedlenia, grabież majątku, aresztowania, stosowanie tortur, publiczne egzekucje); na terenach objętych działalnością polskiej partyzantki, okupanci niemieccy dokonywali okrutnych p. wsi, które często doszczętnie palono a mieszkańców mordowano, nie oszczędzając dzieci, kobiet i starców; w akcjach pacyfikacyjnych wsi życie straciło ok. 20 tys. ludzi

pańszczyzna – forma renty odrobkowej w okresie feudalizmu, polegająca na wykonywaniu przez chłopów przymusowej pracy na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie gospodarstw; w Polsce od XV w. wzrost p. związany był z rozwojem gospodarki folwarcznej (patrz: folwark); wysokość p. i jej formy zależne były od wielkości gruntu chłopskiego; w XVIII w. dochodziło do  6 roboczodniówek z jednego łana chłopskiego (patrz: łan) na tydzień; w XVIII–XIX w. p. zamieniana była na czynsz; p. zniesiono w zaborze pruskim w latach 1811–1850, w Galicji w 1848 r., a w Królestwie Polskim w latach 1863–64 (patrz: uwłaszczenie chłopów)

patriarchat – rodowy ustrój oparty na dominującej roli mężczyzny w życiu społecznym, ekonomicznym i silnej władzy ojcowskiej w rodzie; p. pojawił się w neolicie i rozwinął w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, w okresie rozwoju rolnictwa i hodowli, w których mężczyzna odgrywał ważniejszą rolę niż kobieta (porównaj: matriarchat)

patrycjat – najzamożniejsza grupa mieszczaństwa średniowiecznego (przeważnie pochodzenia niemieckiego) sprawująca władzę polityczną i ekonomiczną w mieście; p. stanowili bogaci kupcy, bankierzy, czasem najbogatsi rzemieślnicy; przedstawiciele p. zasiadali w radzie miejskiejławie sądowej; w XIV–XV w. bogaci patrycjusze obejmowali posiadłości ziemskie i uzyskiwali tytuł szlachecki (patrz: nobilitacja); w XVI w. władzę p. w pewnym stopniu ograniczyło dojście do głosu pospólstwa, występującego przeciw nadużyciom p.; wraz z rozwojem stosunków kapitalistycznych w miastach p. zanikł na przełomie XVIII i XIX w.

palatyn – patrz: wojewoda

plebs – pozbawiona majątku i prawa miejskiego najniższa warstwa społeczna średniowiecznych miast; p. stanowili niektórzy czeladnicy, drobni przekupnie, ubodzy wyrobnicy, a także liczni włóczędzy i zbiegli chłopi; odsunięty od udziału w życiu politycznym miasta p. popierał pospólstwo w walce z patrycjatem

plemię – związek rodów złączonych wspólnotą organizacji społecznej, pochodzących od wspólnego przodka, zamieszkujących wspólnie zwarte terytorium, mówiących tym samym dialektem, zwykle mających takie same wierzenia religijne; o sprawach polityki zewnętrznej i obronie p. decydował wiec – zgromadzenie wszystkich wolnych mężczyzn, zdolnych do noszenia broni; duże znaczenie miała także starszyzna plemienna; p. będące przedpaństwową formą organizacji społeczno-politycznej, stały się zaczątkiem państw

podgrodzie – we wczesnym średniowieczu osada przylegająca do grodu, często połączona z nim wspólnym systemem obronnym; p. zamieszkiwane było przez rzemieślników, kupców i ludność służebną; stanowiło ośrodek handlu i rzemiosła, zaopatrujący gród w żywność i towary; p. były zalążkami najstarszych miast

podkomorzy – 1) w dawnej Polsce nadworny urzędnik zarządzający dworem panującego w zastępstwie marszałka; 2) od XIV w. urząd ziemski, do kompetencji osoby piastującej go należało rozstrzyganie sporów granicznych między szlachtą; urząd p. utrzymał się w Koronie do upadku I Rzeczpospolitej pod koniec XVIII w., na Litwie do poł. XIX w.

podskarbi – w dawnej Polsce urzędnik zarządzający skarbem królewskim; w okresie rozbicia dzielnicowego skarbem poszczególnych książąt dzielnicowych zajmowali się skarbnicy; po zjednoczeniu państwa w XIV w. zarząd nad skarbem państwowym przejął skarbnik krakowski, przyjmując tytuł p. koronnego; czuwał on odtąd nad dochodami i wydatkami skarbu królewskiego i nadzorował mennicę; w XV w. pojawił się urząd p. nadwornego, będącego zastępcą p. koronnego; od unii lubelskiej (1569) analogiczne urzędy powstały na Litwie; urząd p. zachował się do upadku Rzeczpospolitej pod koniec XVIII w.

pospolite ruszenie – ogół lub określona część ludności kraju zdolna do noszenia broni, powoływana do udziału w wyprawach wojennych lub obrony państwa; w Polsce wczesnofeudalnej podstawowa forma organizacji sił zbrojnych, początkowo obejmująca całą ludność, z czasem tylko jej część (rycerstwo, szlachtę); mała dyscyplina wśród szlachty i nieznajomość nowych metod walki czyniły ten rodzaj formacji mało przydatnym już w końcu XV w., wtedy zaczęto zastępować p. r. wojskami zaciężnymi; p. r. przetrwało w Rzeczpospolitej do 1794 r., co tłumaczy się słabością państwa

pospólstwo – średnia warstwa społeczna w średniowiecznych miastach, korzystająca z prawa miejskiego, jednak nie dopuszczana przez patrycjat do rady miejskiejławy sądowej; p. tworzyli drobni kupcy, rzemieślnicy, niektórzy czeladnicy; w XV i XVI w. w niektórych większych miastach p. miało swoich reprezentantów kontrolujących finanse rad miejskich; w XVI w. dochodziło w miastach (m.in. Gdańsku, Elblągu, Krakowie, Warszawie) do zbrojnych wystąpień p., popieranego przez plebs, przeciw rządzącemu patrycjatowi

praca organiczna – zapoczątkowany w latach 30-tych XIX w. w Polsce kierunek działalności społeczno-gospodarczej, mającej na celu podźwignięcie gospodarki, rozwój kulturalny i duchowy narodu polskiego pod zaborami; hasła p. o. szerzone były szczególnie po upadku powstania styczniowego (1863–64), przeciwstawiano je walce zbrojnej, głoszono potrzebę "pracy u podstaw", czyli szerzenia oświaty, rozwoju nauki i pracy na polu gospodarczym, dążono do stworzenia silnego mieszczaństwa i modernizacji rolnictwa z zachowaniem pozycji szlachty; hasła p. o. występowały we wszystkich zaborach, najwcześniej pojawiły się w Wielkopolsce, gdzie działali K. Marcinkowski, ksiądz P. Wawrzyniak i M. Jackowski; w Galicji działali książę L. Sapieha, S. Szczepanowski, a w Królestwie Polskim hrabia A. Zamoyski

prawo niemieckie – przyniesione do Polski przez osadników niemieckich zwyczaje i przepisy, na podstawie których dokonywano lokacji miast i wsi oraz ustalano ich wewnętrzną organizację; kolonizacja na p. n. miała miejsce w XIII–XIV w., początkowo przywileje związane z tym prawem dotyczyły jedynie obcych kolonistów jednak z czasem na p. n. osiedlano również Polaków i wprowadzano je w wielu istniejących już miejscowościach, zamieszkałych przez ludność polską

propinacja – w dawnej Polsce wyłączne prawo feudała do produkcji i sprzedaży napojów alkoholowych w obrębie jego dóbr; p. wydatnie zwiększała dochody szlachty, ale niosła za sobą negatywne skutki społeczne wśród chłopstwa; prawo propinacyjne zniesiono ostatecznie w XIX w. – w zaborze pruskim w 1845 r., w Galicji w 1889 r. i w zaborze rosyjskim w 1898 r.

prawo składu – od XIII w. przywilej nadawany miastom, który zobowiązywał przejeżdżających przez to miasto obcych kupców do wystawienia na sprzedaż wszystkich wiezionych towarów; p. s. utrzymało się do XVII w.

pryncypat – w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego, forma władzy monarszej obowiązująca po śmierci Bolesława Krzywoustego i trwająca do końca XII w.; według zasad p. władzę zwierzchnią nad wszystkimi książętami dzielnicowymi miał sprawować najstarszy spośród nich książę zwierzchni (princeps), który do tego celu, oprócz własnej dzielnicy, otrzymywał ziemię krakowską i kilka innych

Geografia | Język Polski | Historia | Przyroda | Biologia