SŁOWNIK HISTORYCZNY||||||||||||||||||||||||manufaktura
marszałek
masoneria
myto
marchia
możnowładztwo
matriarchat
magnateria
monarchia
manufaktura – wczesnokapitalistyczna forma produkcji przemysłowej, oparta na ręcznej pracy robotników, przy zastosowaniu podziału pracy w poszczególnych ogniwach procesu wytwórczego; pierwsze m. powstały w Europie Zachodniej w XII–XIV w. (Flandria, Włochy), w Polsce pojawiły się w XVI w. m. metalowe, w XVII w. sukiennicze; największy rozwój m., organizowanych głównie przez magnatów i w mniejszym stopniu przez mieszczan, przypada na II poł. XVIII i I poł. XIX wieku marszałek – w średniowieczu najwyższy urzędnik dworski; w Polsce pojawił się w XIII w. w księstwach śląskich; od XIV w. zarządca dworu królewskiego; w XV–XVI w. jako pierwszy minister, używał tytułu m. wielkiego koronnego, jego zastępcą był m. nadworny; od XVI w. analogiczne urzędy istniały także na Litwie, stąd w Rzeczpospolitej było razem czterech marszałków, w ich gestii leżało zarządzanie dworem, władza nad dworzanami i zapewnienie spokoju w miejscu pobytu panującego; tytuł m. nosił również przewodniczący samorządu szlacheckiego (m. szlachty); w Polsce międzywojennej (1919–1939), a także obecnie m. są przewodniczący sejmu i senatu masoneria – patrz: wolnomularstwo myto – w średniowieczu opłata za pozwolenie na skorzystanie z przejazdu lub przewozu towaru mostem, groblą, rogatką lub za wjazd do miasta, pobierana w wyznaczonych punktach szlaku komunikacyjnego; w Polsce do XIII w. m. miało charakter fiskalny i pobierano je na rzecz władcy, od XIV w. m. zaczęło tracić znaczenie marchia – pograniczny okręg administracyjny i wojskowy w państwie Franków (VIII/IX w.), później (X–XII w.) tworzony przez cesarzy niemieckich na zdobytych ziemiach słowiańskich celem zabezpieczenia granic; na czele m. stał margraf (margrabia), posiadający duże uprawnienia wojskowe, pozwalające mu na prowadzenie wojen z sąsiadującymi plemionami; w 937 r. cesarz Otton I założył M. Wschodnią (Saską) na terenach od gór Harzu po rzeki Soławę i Muldę; na jej czele stanął margrabia Gero, który walczył z plemionami słowiańskimi i księciem polańskim Mieszkiem I; w 966 r. z północnej części M. Wschodniej wyodrębniła się M. Północna (później Brandenburska); Nowa M. powstała po podboju ziemi lubuskiej przez margrabiów brandenburskich i obejmowała ziemie leżące na północ od dolnej Warty i Noteci, oddzielając Pomorze Zachodnie od Wielkopolski możnowładztwo – możni; najwyższa warstwa społeczna w państwie feudalnym, posiadająca przywileje stanowe i dziedziczne tytuły; w średniowieczu najwyższa warstwa rycerstwa; w Polsce pozycja m. wzrastała od XIII w. wraz z rozpowszechnieniem się immunitetów; w czasie rozbicia dzielnicowego m. miało znaczący wpływ zarówno na rządy w poszczególnych księstwach, jak również często decydowało o obsadzie tronu przez księcia, tak aby spełnił ich oczekiwania; po zjednoczeniu kraju rola m. uległa pewnemu ograniczeniu; w czasach nowożytnych m. nazywane było magnaterią matriarchat – pierwotny ustrój rodowy, w którym dominującą pozycję w społeczeństwie miała kobieta; większe znaczenie kobiety wiązało się z jej rolą głównej żywicielki rodu w gospodarce kopieniackiej i zbierackiej (późny mezolit i neolit); przy panujących zbiorowych formach współżycia rodzinnego, wskutek niepewności ojcostwa, linia matki stanowiła o więzi w rodzie; w m. panował powszechny kult bóstw kobiecych, szczególnie Wielkiej Matki (utożsamianej z Ziemią) magnateria – w Rzeczpospolitej XVI–XVIII w., wywodząca się ze średniowiecznego możnowładztwa, najzamożniejsza część szlachty, posiadająca wielkie majątki ziemskie – latyfundia, przynoszące ogromne dochody finansowe; przedstawiciele m. piastowali najwyższe urzędy w państwie, zasiadali w senacie; ich majątki powiększane były dzięki nadaniom przez królów, w zastaw lub jako darowizny królewszczyzn; od XVI w. m. toczyła ostrą walkę ze średnią szlachtą, która domagała się ograniczenia wpływów m. i głosiła program egzekucji dóbr i praw; od połowy XVII w. m. ponownie miała decydujący wpływ na politykę państwa; potęga magnatów osłabiała pozycję króla i sprzyjała decentralizacji państwa; w XVIII w. niektórzy magnaci, dla obrony swoich interesów, wiązali się z państwami sąsiednimi, szczególnie z Rosją i Prusami, umożliwiając im ingerencję w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej monarchia – forma ustroju państwa, w której władza spoczywa w ręku monarchy (króla, cesarza, księcia, sułtana itp.) i z założenia jest sprawowana dożywotnio; monarcha może przejmować tron prawem dziedziczenia (m. dziedziczna) lub uzyskać go w drodze wyboru (m. elekcyjna); wczesnofeudalna m. europejska charakteryzowała się silną władzą panującego (w Polsce od X w. do 1138 r.); w późniejszych m. stanowych władza panującego w różnym stopniu ograniczona była przywilejami stanu szlacheckiego, duchownego, mieszczańskiego; w niektórych państwach istniała m. absolutna (patrz: absolutyzm), gdzie władza monarchy była nieograniczona (charakterystyczna dla schyłku feudalizmu); w m. konstytucyjnej panujący w oparciu o konstytucję dzielił władzę z organem przedstawicielskim; m. parlamentarna – to współczesna forma m. konstytucyjnej, w której państwo rządzone jest przez parlament a monarcha sprawuje jedynie funkcje reprezentacyjne; w Europie m. zachowały się w tej postaci do dziś jedynie w Belgii, Danii, Hiszpanii, Holandii, Liechtensteinie, Luksemburgu, Monako, Norwegii, Szwecji i Wielkiej Brytanii |
