SŁOWNIK HISTORYCZNY||||||||||||||||||||||||sanacja
sądy boże
sejm walny
sejmik generalny
sejmik ziemski
senior
serwituty
sołtys
stany
starosta
statuty
suweren
suzeren
szlachta sanacja – (łac. sanatio – uzdrowienie) popularna nazwa politycznego obozu rządzącego w Polsce od przewrotu majowego w 1926 r. do IX 1939 r.; s. stworzona przez zwolenników J. Piłsudskiego, głosiła hasła uzdrowienia życia politycznego, społeczno-gospodarczego i moralnego; działacze sanacyjni wysuwali tezy o kryzysie demokracji, ostro krytykowali system parlamentarny, utożsamiając go z partyjniactwem i prywatą, przeciwstawiali mu system elitarno-autokratyczny o silnej władzy wykonawczej; główną organizacją polityczną s. był w latach 1926–1935 Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), a w latach 1935–39 Obóz Zjednoczenia Narodowego; po śmierci J. Piłsudskiego (1935) w obozie s. wyraźnie zarysowały się różnice, część działaczy, m.in. tzw. grupa zamkowa, skupiona wokół I. Mościckiego i E. Kwiatkowskiego, okazywała niechęć wobec nacjonalistycznego i totalitarnego kierunku Obozu Zjednoczenia Narodowego, będącego pod wpływem E. Rydza-Śmigłego sądy boże, ordalia – we wczesnym średniowieczu jeden ze środków dowodowych, stosowanych głównie w sprawach karnych, oparty na wierze, że boska opatrzność ustrzeże niewinnego i wskaże przestępcę; s. b. polegały na poddawaniu oskarżonego najróżniejszym próbom, np. próbie wody (tonącego wyciągano z wody i uznawano za niewinnego, utrzymującego się na powierzchni ogłaszano winnym, ponieważ ziemia nie chciała przyjąć złoczyńcy); były również próby ognia, polegające na przechodzeniu przez ogień lub braniu do ręki rozpalonego żelaza (poparzenia były dowodem winy); strony procesowe często poddawane były próbie w pojedynku (zwyciężał niewinny); na początku XIII w. s. b. zostały zakazane przez Kościół, przestano je stosować w XIV w. sejm walny – zjazd senatorów oraz posłów szlacheckich wybranych przez sejmiki ziemskie; s. w. był najważniejszym organem ustawodawczym w Polsce XV–XVIII w.; od końca XV w. s. w. składał się z "trzech stanów sejmujących" (króla, senatu i izby poselskiej); s. w. uchwalał ustawy i podatki, określał kierunek polityki zagranicznej, kontrolował skarb, zezwalał na zwołanie pospolitego ruszenia, sprawował sądy sejmowe (s. w. miał prawo łaski i amnestii), nadawał szlachectwo (patrz: nobilitacja, indygenat); od czasu konstytucji Nihil Novi (1505) rozstrzygał najważniejsze sprawy; w początkowym okresie istnienia s. w. król zwoływał go doraźnie, od 1573 r. zwoływany był regularnie co 2 lata na 6 tygodni (sejm ordynaryjny) lub w razie potrzeby na 2 tygodnie (sejm ekstraordynaryjny); początkowo miejscem obrad s. w. był najczęściej Piotrków, po 1569 r. obradował w Warszawie a od 1673 r. co trzeci zwoływano w Grodnie, sejmy koronacyjne odbywały się w Krakowie sejmik generalny – zjazd posłów wybranych na sejmikach ziemskich i senatorów z danej prowincji, podczas którego uzgadniano wspólne stanowisko na sejm walny; s. g. dla Małopolski zbierał się w Korczynie, dla Mazowsza w Warszawie, dla Wielkopolski w Kole, dla Litwy w Wołkowysku lub Słoninie, dla Prus Królewskich w Grudziądzu, dla ziem ruskich w Sądowej Wiszni sejmik ziemski – od XIV w. zjazd całej szlachty z danej ziemi, na którym wybierano posłów na sejm walny i udzielano im instrukcji, rozpatrywano lokalne sprawy, wydawano uchwały (tzw. laudy), wysuwano kandydatów na urzędy ziemskie, uchwalano lokalne podatki; w zależności od okoliczności w jakich je zwoływano, s. z. mogły być: przedsejmowe (wybierające posłów na sejm walny), deputackie (wyznaczające deputatów do trybunału), elekcyjne (wybierające urzędników ziemskich), kapturowe (sprawujące rządy w czasie bezkrólewia), relacyjne (na nich wysłuchiwano sprawozdań z obrad sejmu walnego) senior – w prawie lennym feudał przyjmujący opiekę nad wasalem, który aktem hołdu lennego uznawał swoją zależność od s. i składał mu przysięgę wierności serwituty – uprawnienia chłopów do określonego korzystania z dworskich lasów, łąk i pastwisk; podczas uwłaszczenia chłopów w XIX w. w Galicji i Królestwie Polskim własność terenów obciążonych s. przyznawano posiadaczom ziemskim, chłopom pozostawiano prawo korzystania z s.; na tym tle dochodziło do licznych zatargów między dworem a wsią; ostatecznie s. zlikwidowane zostały przed II wojną światową sołtys – w średniowiecznej Polsce osoba stojąca na czele wsi lokowanej na prawie niemieckim, sprawująca swoją funkcję dożywotnio; s. zajmował się zbieraniem czynszu na rzecz feudała, przewodniczył ławie sądowej (wiejskiej); często jako zasadźca otrzymywał kilka łanów ziemi, na których mógł osadzać chłopów, uczestniczył w dochodach pana i miał prawo posiadania młyna lub jatki; s. stanowili silną grupę społeczną, mogącą konkurować ekonomicznie nawet ze średnią szlachtą (co powodowało niechęć szlachty do s.); statut warecki (1423) dawał szlachcie możliwość wykupu sołectw od "krnąbrnych i opornych" s.; od XVI w. s. był mianowany przez właściciela wsi na określony czas, a jego rola ograniczała się do nadzoru prac pańszczyźnianych; w Polsce międzywojennej i do 1950 r. stał na czele gromady, najniższej jednostki podziału administracyjnego; w latach 1958–1973 był łącznikiem między wsią a gromadzką radą narodową, od 1973 r. między sołectwem a gminną radą narodową i naczelnikiem gminy, od 1990 r. s. jest organem wykonawczym samorządu mieszkańców wsi stany – grupy społeczne charakterystyczne dla okresu feudalizmu, oparte na zasadzie dziedziczności, mające wyodrębnioną pozycję prawną; w Polsce XIII–XIV w. wyodrębniły się cztery s.: rycerze-szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i chłopi; mimo pewnych zmian (gł. w XIX w.) struktura stanowa społeczeństwa polskiego utrzymała się do 1921 r. (zniosła ją konstytucja marcowa) starosta – w Polsce od początku XIV w. mianowany przez króla wysoki urzędnik, pełniący funkcję namiestnika na podległych mu ziemiach (prowincji); miał pełnię władzy na tym obszarze, z wyjątkiem prawa nadawania przywilejów; w zakresie uprawnień s. leżały sprawy sądownicze, wojskowe, skarbowe i dóbr królewskich; urząd s. wprowadził do Polski Wacław II czeski, zmierzając do wzmocnienia władzy królewskiej; s. dzielili się na: sprawujących namiestnictwo w prowincjach (s. generalni – w Wielkopolsce, na Rusi i Podolu), zwierzchników zamków lub grodów z podległymi powiatami (s. grodowi), a także zarządzających zespołem oddanych w dzierżawę (tenuta) dóbr królewskich (s. niegrodowi lub tenutariusze); w XVI w. zmalało znaczenie s., tak że starostwa stały się jedynie urzędami ziemskimi; w okresie zaborów w Galicji s. był urzędnikiem zarządzającym obwodem, potem cyrkułem i powiatem, w Polsce międzywojennej i w latach 1945–50 urzędnikiem stojącym na czele administracji powiatu statuty – w dawnej Polsce akty, kodyfikacje, ustawy, zbiory przepisów prawnych (np. s. Kazimierza Wielkiego, s. Łaskiego) lub określające przywileje stanowe (np. s. nieszawskie) suweren – niezależny, niepodlegający niczyjej zwierzchności władca suzeren – w średniowiecznych stosunkach lennych, najwyższy senior, stojący na samym szczycie hierarchii feudalnej, niebędący niczyim wasalem szlachta – stan społeczny, wywodzący się z rycerstwa, w Polsce sz. wyodrębniła się w XIII–XIV w. i była dominującą siłą polityczną i gospodarczą do upadku I Rzeczpospolitej pod koniec XVIII w.; sz. stopniowo uzyskiwała przywileje, które gwarantowały jej wolność podatkową, nietykalność osobistą i majątkową, prawo do obejmowania urzędów państwowych i wysokich stanowisk kościelnych, reprezentację stanową z uprawnieniami ustawodawczymi (sejm) i prawo wyboru króla; w zależności od wielkości posiadanego majątku, w ramach stanu szlacheckiego wyróżniały się grupy: magnateria, posiadająca największe majątki ziemskie (patrz: latyfundia) i sprawująca najwyższe urzędy; średnia sz., posiadająca jedną lub kilka wsi; sz. zagrodowa (zaściankowa), pracująca na własnych gospodarstwach i niemająca poddanych chłopów; gołota szlachecka, nieposiadająca własnej ziemi; w XIX w. sz. utraciła swoją pozycję polityczną i gospodarczą, odegrała jednak wielką rolę w kształtowaniu świadomości narodowej Polaków i w walce o zachowanie tożsamości narodowej oraz w dążeniu do odzyskania niepodległości Polski; ostatecznie stan szlachecki został zniesiony przez konstytucję marcową (1921) |
