SŁOWNIK HISTORYCZNYA|B|C|D|E|F|G|H|I|J|K|L|Ł|M|N|O|P|R|S|Ś|T|U|V|W|Zkanclerz kanclerz – w dawnej Polsce (od XII w.) jeden z najwyższych urzędników państwowych, kierujący kancelarią monarszą, posiadał własną pieczęć; w okresie rozbicia dzielnicowego, swego k. miał każdy książę dzielnicowy; po zjednoczeniu Polski urząd k. dzielnicowego zaczął zanikać, a w XVI w. zastąpił go jeden k. krakowski, który przybrał tytuł k. koronnego; oprócz prowadzenia kancelarii królewskiej czuwał także nad polityką zagraniczną; zastępcą k. był podkanclerzy (pieczęcie obu urzędników miały taką samą moc prawną); analogiczne urzędy istniały na Litwie; stanowisko k. istniało do upadku I Rzeczpospolitej, do końca XVIII w. kasztelan – w Polsce XII–XIII w. wysoki urzędnik sprawujący w imieniu władcy rządy w grodzie i otaczającym go okręgu (kasztelanii); k. wykonywał funkcje administracyjne, sądowe i wojskowe; jego władza z czasem ograniczana była przez wprowadzanie immunitetów; pod koniec XIII w. funkcje k. przejął starosta; od XIV w. k. stał się tytularnym urzędnikiem ziemskim, jednak zachował przywilej dowodzenia pospolitym ruszeniem; największą rangę miał k. krakowski; k. reprezentujący największe kasztelanie zasiadali w senacie; urząd ten występował jeszcze w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (1807–1831) kmieć – 1) w dawnej Polsce (do pocz. XIV w.) nazwa urzędnika książęcego; 2) w czasach kolonizacji chłop posiadający własne gospodarstwo rolne; w czasach nowożytnych k. nazywano każdego zamożnego gospodarza koliszczyzna – antyszlacheckie powstanie hajdamaków na Ukrainie w okolicy Humania w 1768 r. pod wodzą I. Gonty i M. Żeleźniaka, spowodowane zaostrzeniem pańszczyzny i prześladowaniem dyzunitów; k. nazywana jest również "rzezią humańską", ze względu na dokonany przez powstańców okrutny mord szlachty, unitów, zamożnych mieszczan i Żydów w Humaniu; k. została stłumiona przez wojska polskie i rosyjskie komtur – 1) w niektórych zakonach rycerskich (np. Krzyżacy, templariusze) zwierzchnik domu zakonnego; 2) w państwach zakonnych zarządca okręgu administracyjno-wojskowego (komturii) konfederacja – związek szlachty, duchowieństwa lub miast zawiązywany w celu realizacji określonych celów politycznych lub obrony swych interesów; k. organizowane przez miasta znane były w XIII w., a pierwsze k. szlacheckie od XIV w.; ich rozwój nastąpił w XVI w., kiedy pojawiły się k. generalne, przy królu, bądź przeciw niemu (rokosz); w sejmie k. zawiązywano dla przeciwdziałania liberum veto (w k. obowiązywała zasada większości głosów), w czasie bezkrólewia dla utrzymania porządku w państwie zawiązywano k. zwane kapturowymi; znane były również k. wojskowe, które miały na celu uzyskanie zaległego żołdu; Sejm Czteroletni (1788–1792) zakazał tworzenia k. kontrreformacja – reforma katolicka, ruch w Kościele katolickim (od poł. XVI w. do końca XVII w.), którego celem było zahamowanie szerzącej się reformacji, poprzez uzdrowienie stosunków w Kościele katolickim oraz podjęcie energicznej walki z herezjami; podstawę k. stanowiły uchwały soboru trydenckiego (1545–1563); w k. wybitną rolę odegrał utworzony w 1540 r. zakon jezuitów, do Polski sprowadzony w 1564 r. przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza; dla ruchu k. w Polsce duże znaczenie miał synod piotrkowski (1577), podczas którego przyjęto uchwały soboru trydenckiego i postanowiono uporządkować prawo kościelne i wprowadzić większą dyscyplinę wśród duchownych; od pocz. XVII w. prowadzono cenzurę druków, wznowiono procesy przeciw bluźniercom, a w 1658 r. sejm podjął uchwałę o wypędzeniu z kraju arian, prawa dysydentów zostały ograniczone; po stronie obozu k. zawsze stali polscy królowie, szczególnie gorliwym jej rzecznikiem był Zygmunt III Waza konwokacja – od czasu bezkrólewia w 1572 r. zwoływanie przez prymasa, pełniącego rolę interrexa, sejmu (konwokacyjnego), mającego zajmować się sprawami państwa i przygotowaniem wyboru króla w wolnej elekcji viritim; posłów na sejm konwokacyjny wybierały sejmiki ziemskie koronacja – uroczyste przekazanie insygniów królewskich osobie koronowanej, symboliczny akt objęcia władzy w monarchii; k. podkreślała suwerenną pozycję wobec innych koronowanych władców – uroczystość ta od czasów Karolingów miała charakter sakralny; pierwsza k. w Polsce miała miejsce w 1025 r. w Krakowie (k. Bolesława Chrobrego); od 1320 (k. Władysława Łokietka) koronacje odbywały się w Krakowie, a w II poł. XVIII w. w Warszawie Korona Królestwa Polskiego – Corona Regni Poloniae; termin królewszczyzny – w dawnej Polsce dobra ziemskie należące do króla; za Piastów obejmowały znaczne obszary kraju, w XV i XVI w. królowie często oddawali k. w zastaw lub jako darowizny możnowładcom, by zapewnić sobie ich poparcie; dochody z k. powodowały wzrost potęgi magnatów, co z kolei budziło silny sprzeciw średniej szlachty, wysuwającej program egzekucji dóbr i praw, który został przyjęty przez sejm w latach 1562–63 (część dochodów z k. – kwarta, przeznaczona została na obronę państwa); po 1590 r. królewskie dobra stołowe nazywano ekonomiami (miały zaspokajać potrzeby króla), natomiast dobra państwowe (koronne) zachowały nazwę k.; po rozbiorach k. przeszły na własność rządów państw zaborczych kulturkampf – (z niem. walka o kulturę); walka ideologiczna i polityczna kanclerza O. Bismarcka i popierającej go liberalnej burżuazji przeciw katolickiej opozycji skupionej wokół partii Centrum, która sprzeciwiała się hegemonii Prus w Rzeszy i głosiła potrzebę utrzymania odrębności poszczególnych państw niemieckich; tzw. ustawy majowe powstałe w latach 1873–75 podporządkowywały kościół katolicki państwu i ograniczały jego działalność; na ziemiach polskich zaboru pruskiego k. wiązał się z zaostrzeniem germanizacji: ograniczono do minimum nauczanie języka polskiego i uniemożliwiano posługiwanie się nim w urzędach, kościołach, zgromadzeniach; skutek tych działań był jednak odwrotny do zamierzeń władz niemieckich, ludność polska walcząca o zachowanie tożsamości narodowej jednoczyła się, a wśród chłopów polskich wzrastała świadomość narodowa; nawiązanie w 1887 r., wcześniej zerwanych, stosunków dyplomatycznych między Niemcami a Stolicą Apostolską uważa się za kwarta – czwarta część dochodów z dóbr królewskich (królewszczyzn), przeznaczona na utrzymanie zaciężnego wojska kwarcianego, utworzonego w latach 1562–63, istniejącego do 1652 r. |